'Đại sắp xếp' 140 trường đại học thế nào?

Trong nhiều năm qua, câu chuyện nâng cao chất lượng đại học ở Việt Nam thường xoay quanh việc cải thiện cơ sở vật chất, tăng chỉ tiêu giảng viên tiến sĩ, hay xếp hạng quốc tế.

Nhưng tất cả những nỗ lực này vẫn chưa đủ để tạo ra một cú bứt phá. Gốc rễ của vấn đề nằm ở cấu trúc hệ thống: khoảng 140 cơ sở đại học công lập, phân tán, mạnh ai nấy làm, dẫn đến tình trạng vừa lãng phí, vừa manh mún.

Tôi cho rằng chúng ta cần một tư duy mới: Sáp nhập đại học theo mô hình tập đoàn giáo dục, nơi toàn bộ hệ thống vận hành như một dây chuyền sản xuất tri thức, thay vì mỗi trường như một hộ gia đình tự loay hoay làm tất cả.

Trong mô hình này, các trường địa phương đảm nhận khâu đào tạo đại cương và cơ sở chuyên ngành: kiến thức nền tảng, ngoại ngữ... ở mức độ cơ sở, đủ để tham gia thị trường lao động.

Sinh viên trung bình sẽ kết thúc tại đây, học chuyên môn ở mức độ vừa đủ, nhận bằng cử nhân, đủ để tham gia thị trường lao động. Những sinh viên giỏi sẽ tiếp tục được tuyển chọn để chuyển lên các trường trung ương - nơi chỉ tập trung vào đào tạo chuyên sâu, nghiên cứu và đổi mới sáng tạo.

Điểm quan trọng là các trường trung ương không còn quyền tuyển sinh trực tiếp. Họ phải chọn từ đầu ra của hệ thống địa phương. Như vậy, trường trung ương thực sự trở thành nơi hội tụ tinh hoa, thay vì nơi chạy đua thương hiệu đầu vào.

Trường địa phương trở thành "bộ lọc" để lựa chọn những người phù hợp nhất. Không cần thiết phải tổ chức kỳ thi tuyển sinh hoặc xét tuyển tốn kém như hiện nay và học sinh học hết cấp ba có quyền lựa chọn học tại trường đại học địa phương mình muốn và nỗ lực học để lên trường cao hơn.

Giảng viên cũng theo cơ chế luân chuyển: người giỏi được giữ ở trung ương, nhưng định kỳ được cử tới trường địa phương giảng dạy, bảo đảm chất lượng đồng bộ. Cơ chế này giúp loại bỏ tình trạng "giảng viên trung ương nhờ quan hệ" mà không đủ đẳng cấp, đồng thời nâng chất lượng trường địa phương.

Chúng ta có thể học kinh nghiệm ngay từ bộ máy nhà nước. Trong quá trình tinh gọn, cấp huyện đã được cắt giảm, nhiều nhiệm vụ hành chính chuyển từ cấp tỉnh, huyện xuống trực tiếp cho cấp xã. Kết quả là chính quyền cơ sở mạnh hơn, gần dân hơn, hiệu quả hơn. Giáo dục đại học cũng nên theo logic này: Những việc đào tạo cơ bản mà địa phương làm được thì để địa phương thực hiện; chỉ những phần mà địa phương không đảm đương nổi, như nghiên cứu chuyên sâu, công nghệ cao, đào tạo tinh hoa thì mới đưa về trung ương.

>> Cùng tác giả: Cơ hội triệu USD khi xây viện dưỡng lão cho 'người già quốc tế'

Hiện tại, nhiều trường lớn đang phải tuyển hàng nghìn sinh viên, trong đó không ít người bỏ dở sau vài năm. Đây là sự lãng phí về cơ sở vật chất, giảng viên và chỗ ở. Đồng thời, số lượng sinh viên dồn về các thành phố lớn tạo áp lực khổng lồ lên hạ tầng đô thị, trong khi ở nhiều tỉnh, cơ sở vật chất đại học lại bỏ trống.

Mô hình tập đoàn giáo dục sẽ khắc phục được các vấn đề: sinh viên bình thường học xong và tốt nghiệp ở địa phương, sinh viên giỏi mới được lọc lên trường trung ương. Giảng viên phải qua cơ chế luân chuyển và đánh giá, chỉ những người thật sự tinh hoa mới được giữ lại ở đỉnh. Kết quả là nguồn lực được tiết kiệm và tập trung, không còn cảnh "lớn mà loãng, đông mà yếu".

Điều quan trọng cần nhấn mạnh: sáp nhập khoảng 140 cơ sở đại học công lập không chỉ là để cải thiện trường địa phương, trường nhỏ, mà còn là để tái cấu trúc cả trường trung ương, trường lớn.

Một khi sắp xếp lại theo mô hình tập đoàn:

Trường địa phương trở thành nền tảng vững chắc, đào tạo đại trà theo tiêu chuẩn và được giám sát chất lượng đào tạo bởi trường trung ương.

Trường trung ương trở về đúng vai trò: nơi hội tụ giảng viên giỏi nhất, sinh viên tinh hoa nhất, nghiên cứu tầm vóc quốc tế. Loại bỏ những sinh viên, giảng viên yếu kém xuất hiện chỉ để " lấy cái danh hiệu".

Cả hệ thống chỉ còn một vài thương hiệu quốc gia mạnh, thay vì hàng trăm cái tên loãng.

Nếu tiếp tục để 140 trường hoạt động rời rạc, chúng ta sẽ mãi có những đại học "đông mà yếu". Nhưng nếu tái cấu trúc, Việt Nam có thể hình thành những tập đoàn giáo dục "ít nhưng tinh", như Đại học California với 10 campus, Đại học Quốc gia Singapore, hay như Trung Quốc đã làm để đưa hàng loạt trường vào top đầu thế giới.

Quang Tan