Năm 2006, tại Ouagadougou, Burkina Faso, Jean-Francois, 18 tuổi, là cầu thủ bóng đá học đường đầy triển vọng, bất ngờ nhập viện với cơn đau đầu dữ dội. Chỉ trong vài giờ, bệnh trở nặng, đe dọa tính mạng của chàng trai.
Nhờ quá trình điều trị tích cực, Jean-Francois may mắn sống sót, nhưng mất hoàn toàn thính giác. Vài tháng sau, khi chơi bóng cùng bạn bè, cậu không nghe thấy tiếng xe tải lao tới và tử vong trong tai nạn. Câu chuyện của Jean-Francois trở thành biểu tượng cho nỗi đau mà viêm màng não gây ra tại châu Phi.
26 quốc gia từ Senegal đến Ethiopia từng được gọi là "vành đai viêm màng não" châu Phi, sống trong nỗi sợ hãi về bệnh này suốt nhiều thập kỷ. Tại đây, dịch bệnh viêm màng não bùng phát theo chu kỳ 5-12 năm, tỷ lệ tử vong tới 80% nếu không được điều trị. Ngay cả khi phát hiện bệnh sớm, khoảng 10% bệnh nhân vẫn tử vong, 20% sống sót song mang di chứng nặng nề như điếc, mất chi, tổn thương não.
Một em bé tại châu Phi được tiêm vaccine phòng bệnh do não mô cầu vào năm 2017. Ảnh: Gavi
Những năm 1996-1997, dịch viêm màng não tại Tây Phi đã khiến hơn 250.000 người mắc bệnh, ít nhất 25.000 người tử vong. Các cộng đồng bị tê liệt: chợ đóng cửa, người dân sợ hãi ở trong nhà, kinh tế đình trệ. Các loại vaccine polysaccharide khi đó chỉ được dùng khi dịch bùng phát, nhưng hiệu quả ngắn hạn, không bảo vệ trẻ nhỏ, trong khi giá thành quá đắt đỏ.
Trước bối cảnh trên, năm 1997, các bộ trưởng y tế châu Phi đã kêu gọi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tìm giải pháp lâu dài. Năm 2001, Dự án Vaccine Viêm màng não ra đời, do WHO và tổ chức PATH phối hợp, được Quỹ Gates tài trợ. Dự án đặt mục tiêu phát triển vaccine giá rẻ, hiệu quả, bảo vệ lâu dài chống lại vi khuẩn não mô cầu nhóm A là thủ phạm chính gây dịch.
tuy nhiên, không hãng dược lớn nào muốn sản xuất vaccine giá rẻ cho châu Phi, nên nhóm nghiên cứu hợp tác với Viện Huyết thanh Ấn Độ, cam kết sản xuất với giá dưới 0,5 USD/liều. Sau gần một thập kỷ nghiên cứu, thử nghiệm tại Ấn Độ, Mali, Gambia, vaccine ra đời.
Ngày 6/12/2010, Burkina Faso trở thành quốc gia đầu tiên triển khai tiêm chủng diện rộng. Chỉ trong 10 ngày, 95% dân số 1-29 tuổi (tương đương khoảng 10,8 triệu người) được tiêm. Kết quả, số ca viêm màng não nhóm A gần như biến mất. Từ đó, các nước khác trong khu vực đồng loạt yêu cầu tiếp cận vaccine.
Một loại vaccine ngừa bệnh do não mô cầu. Ảnh: AP
Trong vòng 10 năm, hơn 360 triệu người tại 24 quốc gia châu Phi đã được tiêm MenAfriVac. Tỷ lệ bệnh giảm hơn 99%, và từ năm 2017 đến nay không còn ca nào do nhóm A. Các chuyên gia ước tính vaccine đã ngăn chặn gần một triệu ca bệnh.
Theo Liên minh Vaccine toàn cầu Gavi, vaccine không chỉ cứu sống hàng triệu người mà còn mang lại niềm tin mới cho cộng đồng. Đây là lần đầu tiên một vaccine được phát triển với sự tham gia chủ động của các nhà nghiên cứu châu Phi, từ thử nghiệm lâm sàng đến chiến lược triển khai. Người dân cảm thấy họ không còn là người mua sản phẩm từ phương Tây, mà là chủ thể tạo ra giải pháp cho chính mình.
Thành công này cũng củng cố niềm tin vào các chương trình tiêm chủng khác. Các nhà quản lý y tế cho biết, sau khi chứng kiến viêm màng não A biến mất, cộng đồng sẵn sàng tham gia tiêm chủng nhiều loại vaccine khác. Tháng 7/2023, WHO phê chuẩn vaccine mới do Viện Huyết thanh Ấn Độ phát triển, bảo vệ cùng lúc 5 nhóm A, C, W, X, Y của não mô cầu.
Vaccine này được kỳ vọng sẽ loại bỏ dịch viêm màng não không chỉ ở "vành đai" mà trên toàn châu Phi. WHO khuyến cáo các quốc gia đưa vaccine vào chương trình tiêm chủng thường quy, tiêm một liều cho trẻ 9-18 tháng tuổi, đồng thời tổ chức chiến dịch bổ sung cho nhóm 1-19 tuổi ở vùng nguy cơ cao. Vaccine cũng đang được thử nghiệm thêm ở trẻ sơ sinh tại Mali để đánh giá độ an toàn khi tiêm cùng vaccine sởi, rubella, sốt vàng.
Văn Hà (Theo Gavi)