Ấn phẩm từng giành giải Akutagawa lần thứ 170 năm 2024, phát hành bản tiếng Việt giữa tháng 10. Đây được xem là một trong những tiểu thuyết gây tranh cãi nhất lịch sử giải Akutagawa khi có 5% văn bản do Chat GPT viết.
Tác phẩm lấy bối cảnh nước Nhật năm 2030, xoay quanh câu chuyện của Makina Sara, nữ kiến trúc sư tài danh xây tòa tháp cho những người phạm tội đặc biệt.
Cô đặt vấn đề liệu những người ta thường gọi là "tội phạm" có thật sự đáng trách? Makina lấy ví dụ về Jean Valjean ở tiểu thuyết Những người khốn khổ của Victor Hugo, rằng việc ăn cắp miếng bánh mì nhỏ đem về cho các cháu mình có đáng phải chịu mức phạt 5 năm, hoặc một người mẹ lấy cắp thức ăn về cho con cái đang đói lả có thể đánh đồng với các tội khác hay không.
Quan điểm ấy gây tranh cãi: "Đâu là tiêu chí xem xét tội lỗi đáng hay không đáng trách?", hoặc "Dung túng cho tội ác có đồng nghĩa xem nhẹ nỗi đau của nạn nhân?". Trong sách, điều này được cụ thể bằng nhiều cuộc biểu tình phản đối việc xây dựng tháp đồng cảm Tokyo, ngầm cho thấy nước Nhật đang bị chia rẽ từ bên trong.
Makina Sara cũng cho rằng thay vì gọi những người như thế là "tội phạm" (criminal), nên thay bằng "con người đáng thương" (homo miserabilis). Từ đó, tác giả Rie Qudan bắt đầu mở rộng phạm vi của cuốn tiểu thuyết, cho thấy nhiều sự tương đồng với tháp Babel.
Trong Kinh Thánh, tháp Babel là công trình mà con người cao ngạo cho rằng có thể xây cao lên đến trời xanh. Nhìn thấy điều ấy, Chúa đã trừng phạt người trần bằng cách khiến cho mỗi người nói một ngôn ngữ khác nhau, làm kế hoạch không thể thực hiện. Tháp đồng cảm Tokyo cũng có dáng dấp của tháp Babel khi là tòa nhà cao đến 70 tầng, nơi mà người dân Tokyo ở bất cứ đâu cũng có thể nhìn thấy.
Ngoài ra, điểm tương đồng giữa hai công trình kể trên là sự bất đồng về ngôn ngữ. Cụ thể, Makina Sara có lúc khó chịu với cái tên Sympathy Tower Tokyo đậm tính Tây phương thay vì Đông kinh đô đồng cảm tháp thuần chất Nhật Bản. Rie Qudan cho biết bản thân lấy cảm hứng từ thực tế giới trẻ Nhật Bản ngày càng thích dùng Romaji - bảng chữ cái Latin được sử dụng để viết tiếng Nhật thay vì Hiragana, Katakana hay chữ Kanji truyền thống có quá nhiều nét.
Việc này phần nào phản ánh sự thay đổi bên trong nước Nhật với khác biệt giữa các thế hệ. Qua đó, tác giả ngụ ý văn hóa cổ truyền của Nhật Bản đang đứng trước nguy cơ "pha tạp" với sự xuất hiện, ảnh hưởng ngày càng nhiều từ phương Tây.
Sách có tên tiếng Anh là ''Sympathy Tower Tokyo'', 175 trang, do Xuân Sinh dịch, San Hô Books và Nhà xuất bản Văn học liên kết ấn hành. Ảnh: San Hô Books.
Nổi tiếng là đất nước phát triển nhưng giới trẻ ở đây cũng phải đối mặt nhiều vấn đề như cô đơn, kiệt sức, trầm cảm hay bị đồng nhất, triệt tiêu cá tính. Trong sách, thông qua nhân vật Makina Sara và Tokuto - chàng trai mà Makina thấy bị cuốn hút ở một cuộc gặp tình cờ, Rie Qudan đã tái hiện điều này.
Chẳng hạn, Tokuto làm nhân viên bán hàng của một cửa hàng thời trang cao cấp. Dù lương không cao, phải trọ trong căn phòng mà nhà bếp, phòng ngủ, phòng khách chung một không gian, anh vẫn mua sản phẩm của công ty. Makina Sara là kiến trúc sư độc lập, tài giỏi, thoát khỏi định kiến truyền thống rằng phụ nữ phải ở nhà, chăm sóc chồng con thay vì có sự nghiệp riêng. Tuy nhiên để đạt được điều này, cô liên tục phải đối mặt những thách thức, nỗi lo.
Thay vì chia sẻ với người thân, bạn bè, Tokuto và Makina Sara chỉ chờ đợi những câu trả lời không cảm xúc từ Chat GPT. Ngoài hai nhân vật, còn hàng vạn người cũng đang bị mất kết nối với xã hội. Để cho thấy sự khác biệt giữa máy móc và con người, tác giả trích dẫn những gì Chat GPT trả lời Makina Sara và Tokuto trong cuốn sách.
Ban giám khảo giải Akutagawa lần thứ 170 nhận định tác phẩm của Rie Qudan hoàn hảo, khó tìm ra lỗi, cho rằng đây là "một tiểu thuyết vô cùng thú vị và mang tính giải trí cao, khơi gợi những cuộc tranh luận cần thiết".
Tờ New York Times cho biết tác giả đã "phản ánh thế giới hiện tại một cách khéo léo, trong đó trí tuệ nhân tạo can thiệp vào cách ta nghĩ, quyết định, viết và cất tiếng". Financial Times cũng cho rằng Tháp đồng cảm Tokyo là một "câu chuyện ngụ ngôn kỳ ảo, chứa đựng những nhân vật phức tạp, liên tục tranh luận và đầy châm biếm".
Nhà văn Rie Qudan. Ảnh: The Guardian
Rie Qudan, 35 tuổi, sinh tại Saitama, Nhật Bản. Năm 2021, cô ra mắt văn đàn với tác phẩm Âm nhạc tồi, đoạt Giải Văn học Bungakukai lần thứ 126 dành cho tác giả mới. Tác phẩm Schoolgirl phát hành cùng năm đó được đề cử Giải thưởng Akutagawa lần thứ 166 và Giải thưởng Mishima Yukio lần thứ 35. Tháng 3/2023, cũng với tác phẩm này, tác giả đoạt Giải Nghệ thuật tuyển chọn dành cho nghệ sĩ mới lần thứ 73.
Tuấn Anh