Nước Mỹ đang vật lộn với cuộc khủng hoảng về chất gây nghiện chưa từng có. Hơn 100.000 người chết vì dùng thuốc phiện quá liều trong 12 tháng, theo báo cáo năm 2021 của CDC. Nguyên nhân chủ yếu là fentanyl, một loại ma túy tổng hợp mạnh gấp 100 lần morphine. Ngoài ra, số tử vong do cocaine, thuốc phiện bán tổng hợp, thuốc giảm đau theo toa có thành phần gây nghiện cũng tăng cao.

Uớc tính của Washington Post, fentanyl nằm trong nhóm các nguyên nhân hàng đầu gây tử vong cho người Mỹ từ 18 đến 49 tuổi. Dữ liệu khảo sát liên bang năm 2021 ước tính có khoảng 5,6 triệu người trên 12 tuổi mắc chứng rối loạn sử dụng thuốc phiện.

Giới chức Mỹ đã tài trợ hàng triệu đô cho các nhà khoa học, ví dụ 14,8 triệu USD để nghiên cứu về kháng thể đơn dòng nhắm vào fentanyl. Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm (FDA) cũng phê duyệt thử nghiệm lâm sàng vaccine chặn oxycodone (loại thuốc giảm đau theo đơn chứa chất gây nghiện).

Các chuyên gia vật lộn trong thời gian dài, chưa có kết quả. Trước đó, nhiều nghiên cứu cũng tắc nghẽn. Lý do là chi phí nghiên cứu tốn kém, chưa bao gồm phí để đưa ra thị trường. Các loại ma túy tổng hợp mới xuất hiện quá nhanh. Nhiều quan điểm cho rằng những người sử dụng ma túy sẽ không mua hoặc chuyển sang sử dụng chất khác dù có thể chi trả cho phương pháp kháng thể.

Keith Humphreys, giáo sư tâm thần học của Đại học Stanford và cựu cố vấn chính sách ma túy của Nhà Trắng, cho biết: "Vaccine không giúp giảm cảm giác thèm, cai nghiện hay thúc đẩy mọi người tiếp tục sử dụng, muốn được chăm sóc nhiều hơn".

Ryan Marino, chuyên gia về chứng nghiện và trợ lý giáo sư tại Trường Y thuộc Đại học Case Western Reserve, cho biết thị trường đã có buprenorphine để hạn chế cảm giác thèm thuốc phiện; Vivitrol là mũi tiêm không chứa chất gây nghiện, liên kết với các thụ thể trong não, ngăn chặn cảm giác hưng phấn do ma túy, sử dụng hàng tháng.

Chuyên gia này cho rằng nên dành nguồn lực để mở rộng khả năng tiếp cận các loại thuốc hiện có và thuốc điều trị khi sử dụng quá liều, thay vì cố tìm kiếm vaccine. "Việc đổ tiền và nguồn lực vào những mục tiêu như vậy đã thất bại hết lần này đến lần khác. Tôi hơi thất vọng", ông Marino nói.

Nhiều thập kỷ nghiên cứu

Từ những năm 1970, các nhà khoa học đã tạo ra vaccine ngăn tác dụng của heroin trên khỉ. Công trình được đăng trên tạp chí Nature năm 1974, hứa hẹn song cũng cho thấy heroin liều cao có thể ngăn cản kháng thể. Khi methadone xuất hiện, nghiên cứu dần bị bỏ rơi. Hiện methadone sử dụng để điều trị chứng nghiện heroin.

Vaccine lúc đó được sử dụng qua đường tiêm, sẽ kích thích hệ thống miễn dịch nhắm vào phân tử thuốc gây nghiện thay vì virus như thông thường. Tuy nhiên, phân tử thuốc quá nhỏ, phải gắn vào protein lớn hơn để đánh lừa hệ thống miễn dịch. Do đó, cơ thể không sinh đủ kháng thể cần thiết. Với vaccine chống nicotine, kháng thể không liên kết chặt với phân tử, không tồn tại trong cơ thể thời gian dài.

Một loại vaccine khác là NicVAX, từng được quảng cáo rầm rộ, không có tác dụng tốt hơn khi đối chiếu với giả dược trong nghiên cứu trên 1.000 người hút thuốc, theo thông tin từ nhà phát triển vào năm 2011.

Kim Janda, nhà hóa học của Scripps Research, cho biết: "Tôi đoán có khoảng 30 hoặc 40 loại vaccine nicotine đã được thử nghiệm, tất cả đều thất bại".

Những nỗ lực tìm ra vaccine chống lại cocaine cũng không thành công. Thomas R. Kosten, giáo sư tâm thần học và miễn dịch học tại Đại học Y Baylor, cho biết kết quả thử nghiệm được công bố vào năm 2014 cho thấy chỉ khoảng 63% trong số 150 người được tiêm chủng có đủ kháng thể, vì vậy FDA không chấp thuận.

Trong khi đó, cộng đồng còn nhiều luồng ý kiến trái chiều liên quan tới hai phương pháp. Nhiều người cho rằng kháng thể đơn dòng sẽ chỉ tồn tại vài tuần, trong khi vaccine có tác dụng lâu hơn và chi phí thấp hơn dù kém hiệu quả. Việc tổng hợp, truyền và theo dõi điều trị quá tốn kém; liệu người đã dùng thuốc quá liều, có chấp thuận điều trị thường xuyên hay không.

"Nếu ai đó muốn dùng cocaine, họ sẽ tìm cách qua mặt, có thể sử dụng nhiều cocaine hơn để làm vậy. Vì vậy, biện pháp chỉ hiệu quả ở những người quyết tâm cai nghiện", Andrew B. Norman, nghiên cứu viên tại Đại học Cincinnati, đánh giá.

Nhiều nghiên cứu lâm sàng khác cũng được thực hiện để nhắm vào meth. Đây là chất gây kích động hoặc hoang tưởng, nhiệt độ cơ thể tăng cao, đau ngực, nhịp tim nhanh và suy tim khi sử dụng quá liều.

InterveXion Therapeutics (ở Little Rock, bang Arkansas), nhận khoảng 60 triệu USD tài trợ và đã hoàn thành thử nghiệm giai đoạn 2. Hàng chục người tham gia được cho dùng một lượng nhỏ meth cùng với kháng thể để đánh giá mức độ thay đổi nồng độ của chất kích thích. Kết quả cho thấy kháng thể kéo phân từ meth khỏi não và tim, máu, có thể chuyển hóa qua gan và thận.

Một thí nghiệm khác liên quan đến việc điều trị bằng meth đơn dòng kết hợp với liệu pháp hành vi nhận thức. Kháng thể được thiết kế để làm giảm tác dụng của meth, song không giảm cảm giác thèm sử dụng.

Công ty InterveXion Therapeutics ước tính sẽ mất tối thiểu 5 năm và cần thêm nghiên cứu bổ sung để được cơ quan quản lý chấp thuận. Chi phí dự kiến cho phương pháp này có thể dao động khoảng từ 1.500 đến 2.000 USD theo mức giá hiện tại, nếu liệu pháp được cấp phép.

Cessation Therapeutics ở Bắc Carolina, quảng cáo liệu pháp kháng thể đơn dòng như một cách ngăn sử dụng thuốc phiện quá liều, đã bắt đầu thử nghiệm lâm sàng trên toàn nước Mỹ. Các thí nghiệm khác cũng được tiến hành để kiểm tra hiệu quả đối với methamphetamine (ma túy đá).

Chi Lê (Theo Washington Post, CDC Mỹ)