Sách Khu tập thể - Tìm lại giấc mơ thiên đường do Tiến sĩ Trần Hậu Yên Thế và Phó giáo sư, Tiến sĩ Đinh Hồng Hải đồng chủ biên, ra mắt hôm 26/10. Ấn phẩm là ký ức của nhiều tác giả về cuộc sống ở khu tập thể, đồng thời bàn luận câu chuyện bảo tồn các công trình trong bối cảnh hiện đại. Dịp này, VnExpress đăng một số trích đoạn, tên các phần do tòa soạn đặt.
Những chủ nhân của các căn hộ tập thể được khắc họa ra sao? Trong truyện ngắn Bà tôi (tập truyện Bến tàu trong thành phố, 1982), Xuân Quỳnh mượn lời hàng xóm nhận xét về một gia đình ở khu tập thể: "Bà cụ ấy đàng hoàng lắm. Con giai, con dâu đều là cán bộ cả, gia đình hòa thuận. Cụ ấy thương con quý cháu. Vả lại ông con giai duy nhất, bố thằng Minh ấy, đời nào để cho bà cụ đi bán bỏng như vậy. Cụ gần tám mươi tuổi rồi còn gì".
Lời hàng xóm có thể diễn giải về cái nhìn của cư dân về người sống ở khu tập thể theo những khuôn mẫu - "đều là cán bộ cả, gia đình hòa thuận" - cho dù thực tế người con trai cán bộ đã khó chịu với cách sống quê mùa của bà mẹ khiến bà bỏ nhà đi sống lang thang. Nhà tập thể dường như là phép ẩn dụ cho một thế giới kiểu mẫu mà những người xuất thân nông thôn "lạc hậu" ngưỡng mộ:
Bà ra bế cháu của bà
Những mong cùng ước lòng bà hôm mai
Lên thang chẳng dám bước dài
Vào khu tập thể gặp ai cũng chào.
(Lê Đình Cảnh, Mẹ ra Hà Nội)
Thậm chí người có xuất thân gia đình nghệ sĩ nổi tiếng như diễn viên Lê Vân cũng choáng ngợp với sự mới mẻ, hiện đại của một căn hộ khu tập thể lắp ghép của người bạn trai đầu tiên: "Khi chúng tôi mới quen nhau, anh chủ động mời tôi đến nhà chơi... Cuối những năm 70, khi tất cả còn phải sống chui rúc hàng trăm người chung một nhà xí, thì một căn hộ với phòng khách riêng, phòng ngủ riêng, một nhà tắm với vệ sinh riêng nhỏ xíu nhưng sạch sẽ là cả một niềm mơ ước. Hồi đó, sau giải phóng, trong nhà anh cũng đã thấy có kê một tủ lạnh, một đàn pi-a-nô, những kệ sách chất đầy sách gợi ra cả một thiên đường trí thức. Cuộc sống của anh lúc ấy có một cái gì đó rất khác với kiểu sống xô bồ tạp nham của những gia đình nghệ sĩ tôi từng gặp. Anh không giàu nhưng rõ ràng anh ở một đẳng cấp khác, một tầng văn hóa khác" (Tự truyện Lê Vân - Yêu và sống, 2006).
Lê Vân dùng từ ''choáng ngợp'' để mô tả cảm giác trước khung cảnh gia đình bạn trai (nguyên văn ''người ấy''), thậm chí có ý định đăng ký kết hôn để được phân phối nhà, vì ''thời đó, người ta không cấp nhà cho người độc thân''. Vẻ lãng mạn của các khu nhà tập thể đã thành một ''ánh đèn hoa sáng ngời'' thuyết phục con người vượt qua giai đoạn khó khăn của nền kinh tế nhiều bế tắc. Bên cạnh việc tạo ra một lực đẩy kinh tế, sự thay da đổi thịt nhìn thấy bằng mắt thường có tác dụng khích lệ to lớn.
Khu tập thể Giảng Võ. Ảnh: Trần Thu Hà
Sự hiện diện của những công trình trong đường chân trời thành phố có lẽ tựa như một giấc mơ đầy tính vị lai khi được phụ trợ bằng không khí sôi nổi của những bài hát tuyên truyền, nơi niềm vui của những người thợ xây hòa với niềm vui của "những người dọn đến ngôi nhà mới mà chúng tôi vừa xây xong'' (Bài ca xây dựng - Hoàng Vân, 1973), "Xây dựng thủ đô ngày càng tươi sáng. Vui những tổ ấm sáng chói ánh đèn cao" (Cô thợ nề thủ đô, Lưu Bách Thụ, 1974), "Này bạn ơi trên tầng cao hôm nay tự hỏi, thành thợ xây của Hà Nội, từ tập thể Văn Chương, từ Ba Đình, từ Mai Dịch, Mai Hương... Đứng trên giàn giáo, ban mai nắng chào" (Cô thợ xây còn nhớ, Văn Chung - Ngọc Khuyến, 1974).
Lời bài hát nhắc đến tên một loạt những khu tập thể Hà Nội, trên thực địa như một vành đai bao quanh thành phố. Khu tập thể trở thành ẩn dụ cho cuộc sống trọn vẹn, như một giấc mơ đô thị. Một nhà thơ nữ đã viết về hạnh phúc của gia đình trí thức trong khung cảnh khu tập thể Giảng Võ, nơi có tòa nhà cao nhất Hà Nội thập niên 1980 là khách sạn Thăng Long: "Đêm êm như trong mơ/ Anh bên em như xa/ Mười một tầng cao ánh đèn chớp nhẹ" (Hồ trong phố, Miên Thảo). Vẻ đẹp mang tính trí thức của những khu nhà chung cư được Lưu Quang Vũ đưa vào trong những vở kịch của mình như Người tốt nhà số 5 (1984), kể về một trí thức trẻ chuyên theo đuổi nguyên tắc làm việc tốt cho mọi người nhưng vấp phải những trớ trêu của lối sống đèn nhà ai nhà nấy rạng, khác xa với những lý tưởng ban đầu của các nhà hoạch định nhà tập thể.
Nguyễn Trương Quý (Trích sách Khu tập thể - Tìm lại giấc mơ thiên đường)
Còn tiếp