Chữ vaccine có nguồn gốc từ "Variolae vaccinae", nghĩa là bệnh đậu mùa của bò trong tiếng La-tinh. Từ này do bác sĩ Edward Jenner - người Anh - đưa ra, để mô tả hiện tượng những người đã nhiễm bệnh đậu mùa ở bò trước đó sẽ có sức đề kháng với bệnh đậu mùa.

Căn bệnh đậu mùa xuất hiện từ lâu trong lịch sử nhân loại, nhiều tài liệu cho rằng, vào khoảng 12.000 năm trước, tại châu Phi. Đến thế kỷ thứ 6, nó trở thành đại dịch, lan sang châu Âu, châu Á. Vào thế kỷ 18, bệnh đậu mùa được coi là căn bệnh nguy hiểm và gây nhiều tử vong nhất ở người. Trung bình mỗi năm, khoảng 400.000 người châu Âu thiệt mạng vì căn bệnh này. Đậu mùa do virus gây ra nhưng ban đầu người ta nghĩ đây là bệnh nan y không thuốc chữa. 

Triệu chứng ban đầu của đậu mùa là nổi các mụn đỏ trên trán, rồi toàn mặt, sau đó thành mụn nước lan ra khắp cơ thể, gây sốt, nhiễm trùng, có thể dẫn đến mù lòa và tử vong. Bệnh lây qua đường hô hấp và tiếp xúc nên số người mắc tăng lên rất nhanh. 

Sinh năm 1749 tại Berkely, Gloucestershire, bác sĩ Edward Anthony Jenner sống trong thời kỳ đậu mùa hoành hành tại châu Âu. Khi còn là một đứa trẻ, Eward đã có khả năng quan sát thiên nhiên sắc sảo. Cha Jenner vốn là một người giảng đạo cho giáo xứ, mất khi Edward 5 tuổi. Edward có 7 năm học việc với bác sĩ phẫu thuật Daniel Ludlow tại Chipping Sodbury, Gloucestershire. Trong quá trình học nghề bác sĩ phẫu thuật tại đây, Jenner tình cờ nghe được câu chuyện về một cô gái làm nghề vắt sữa bò nói rằng cô không thể mắc bệnh đậu mùa đáng sợ do cô đã mắc bệnh khác là bệnh đậu bò (bệnh đầu mùa ở bò). Chính điều này đã gợi lên trong Jenner mong muốn tìm hiểu sâu hơn vấn đề này, dẫn đến khám phá nổi tiếng sau này của ông.

Năm 1770, sau khi hoàn thành khóa đào tạo bác sĩ phẫu thuật ở Gloucestershire, Jenner đã đến bệnh viện St George, London nghiên cứu về giải phẫu và thực hành phẫu thuật dưới sự hướng dẫn của bác sĩ nổi tiếng John Hunter. Sau khi học xong, Jenner trở về Berkeley mở một cơ sở y tế, làm việc tại đây cho đến khi qua đời vào năm 1823. Jenner sống ở nông thôn, vì thế hầu hết bệnh nhân của ông là nông dân hoặc làm việc trong các trang trại với gia súc.

Năm 1788, một đợt bệnh đậu mùa quét qua Gloucestershire. Trong đợt bùng phát này, Jenner thấy những bệnh nhân của ông làm việc với gia súc và đã tiếp xúc với bệnh đậu mùa ở bò (triệu chứng nhẹ hơn đậu mùa ở người nhiều, dù cũng làm cho toàn thân con vật nổi mụn nước), không bao giờ bị bệnh đậu mùa. Ông luôn trăn trở: "Liệu có thể truyền bệnh đậu bò sang người để phòng được bệnh đậu mùa ở người không? Như thế, người ta sẽ mắc căn bệnh đậu bò không chết nhưng thoát khỏi bệnh đậu mùa chết người". 

Năm 1796, Jenner đã tiến hành một thí nghiệm trên một trong những bệnh nhân của mình. Jenner đã chiết lấy dịch từ các vết đậu bò trên cánh tay của một cô gái chăn bò rồi cấy vào cánh tay của cậu bé 8 tuổi khỏe mạnh cùng làng tên là James Phipps. Cậu bé bị sốt nhẹ nhưng sau vài ngày đã khỏe lại. 48 ngày sau, Jenner tiêm chất có chứa mầm bệnh đậu mùa vào người cậu. Theo dõi, ông thấy Phipps không hề mắc đậu mùa. 

Phương pháp "tiêm ngừa" của Jenner xét theo các tiêu chuẩn y đức ngày nay là hoàn toàn sai trái. Nhưng thực tế, nhờ sự liều lĩnh của ông, con người mới thoát đại dịch đậu mùa. Jenner cũng áp dụng cho chính con trai mới 10 tháng tuổi của mình. Ông đã hoàn thành công nghệ chế tạo thuốc tiêm chủng với 3 công đoạn.

Bước một: lấy ít vi trùng bệnh đậu mùa trên một con bò mắc bệnh này. Bước hai: làm cho vi trùng yếu đi. Bước ba: tiêm các vi trùng này vào cơ thể người qua đường máu. Ông giải thích rằng những người được tiêm chủng sẽ không mắc bệnh đậu mùa nữa vì máu của họ đã có một yếu tố kháng bệnh.

Năm 1798 sau khi thực hiện các xét nghiệm thành công hơn, ông đã công bố phát hiện của mình. Jenner gọi phương pháp này là "vaccination", chính là nguồn gốc công cuộc tiêm vaccine ở người phổ biến cho đến ngày nay. Năm 1798, phương pháp tiêm chủng của Jenner được nhân rộng ra khắp thế giới. Hai năm sau, chính phủ Anh đã mời ông tiêm cho binh chủng Hải quân hoàng gia. Hoàng đế Napoleon ở Pháp cũng ra lệnh cho toàn bộ binh lính phải tiêm chủng đậu mùa. Mỹ sau đó cũng áp dụng phương pháp này. Năm 1802, Jenner được bầu làm Chủ tịch Ủy ban quốc tế về phòng chống đậu mùa. Ông cũng được nữ hoàng Anh, Nga, hoàng đế Pháp, tổng thống Mỹ trao giải thưởng giá trị và được mời vào làm việc tại Viện Hàn lâm khoa học Pháp.

Bác sĩ Edward Jenner không phải là người đầu tiên trên thế giới khám phá ra cơ chế của vaccine, nhưng khám phá của ông đã đặt nền móng cho lĩnh vực miễn dịch học, đẩy lùi được dịch bệnh đậu mùa, một trong những đại dịch nghiêm trọng của loài người. Năm 1980, Tổ chức Y tế Thế giới tuyên bố bệnh đậu mùa là một căn bệnh đã được loại bỏ.

Kim Ánh (Theo Famousscientists)