Cuộc đời danh họa Nam Sơn qua sách

Ấn phẩm do nhà nghiên cứu Ngô Kim Khôi - cháu ngoại ông Nam Sơn - thực hiện, gồm hai quyển, được xuất bản bằng ba ngôn ngữ Việt - Anh - Pháp. Tác giả dành 25 năm để hoàn thành công trình biên khảo. Qua đó, sự nghiệp hội họa của Nam Sơn cũng như những năm đầu của nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam được tái hiện.

Năm 1925, Victor Tardieu chọn danh họa Nam Sơn, cũng là học trò của ông, trở thành người đồng sáng lập trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (nay là trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam), thay vì một nghệ sĩ phương Tây. Trong thư gửi vợ, Tardieu viết: ''Nam Sơn đã là người truyền cảm hứng rất lớn cho anh trong việc xây dựng ngôi trường của mình. Nhờ vào sự tận tụy của Nam Sơn, anh đã có thể hiểu rõ hơn về dân tộc này, một dân tộc mà anh là người ngoại quốc, không nói được ngôn ngữ của họ, nhưng anh vẫn tin rằng anh hiểu họ khá rõ".

Theo tiến sĩ Nguyễn Thụy Phương, họa sĩ biết chọn lọc và Việt hóa những ảnh hưởng phương Tây để hình thành một phong cách nghệ thuật mang đậm dấu ấn dân tộc nhưng vẫn hội nhập. Không chỉ là nghệ sĩ, ông còn là nhà giáo dục, đặt nền móng cho mỹ thuật hiện đại Việt Nam.

Nguyễn Thụy Phương xem việc họa sĩ Nam Sơn tham gia thành lập và giảng dạy tại trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương như bước ngoặt lịch sử trong giáo dục nghệ thuật trong nước. Ông khuyến khích sinh viên khám phá bản sắc dân tộc qua chất liệu truyền thống như sơn mài, lụa, các đề tài dân gian. Danh họa đã góp phần đào tạo những tên tuổi như Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Vũ Cao Đàm, Nguyễn Gia Trí.

Ngoài thông tin tiểu sử, bộ sách còn có hơn 70 tác phẩm quý và 600 ảnh tư liệu về Nam Sơn. Trong đó, tác giả nhắc lại bức Chân dung mẹ tôi - một trong những sáng tác nổi tiếng nhất của danh họa. Tranh sơn dầu tả mẹ họa sĩ - bà Nguyễn Thị Lân với phong thái trang nghiêm, ngồi trên chiếc ghế gỗ chạm khắc, gợi liên tưởng đến những bức chân dung thờ tổ tiên trong văn hóa Việt.

Nhà nghiên cứu Ngô Kim Khôi cho rằng tinh thần phương Đông thể hiện trong cách tổ chức không gian: sự đối xứng, tư thế trực diện và ánh nhìn nghiêm nghị của nhân vật. Tuy nhiên ông Nam Sơn đã kết hợp phương pháp tạo hình hiện đại được tiếp thu từ họa sĩ Pháp Jean-Pierre Laurens, nhất là kỹ năng sử dụng sơn dầu để diễn tả chất liệu, khối và ánh sáng.

Nhà phê bình mỹ thuật Nguyễn Quang Việt nhận định ông Ngô Kim Khôi không đi sâu vào những lý luận học thuật hay lối trình bày văn bản cầu kỳ. Tiến sĩ, nhà nghiên cứu lịch sử Lê Xuân Phán cho rằng mỗi chương sách mở ra một góc nhìn mới, với lời bình giúp gợi mở cách cảm thụ cái đẹp, sự giao thoa giữa truyền thống và hiện đại. Qua đó, tác phẩm gửi lời tri ân đến những người đã đặt viên gạch đầu tiên cho nền mỹ thuật Việt Nam hiện đại.

Nhà nghiên cứu mỹ thuật Ngô Kim Khôi, 66 tuổi, là con trai bà Nguyễn Thị Ngọc Trâm - con gái thứ ba của danh họa Nam Sơn. Ông định cư tại Pháp từ năm 1985, là nhà thiết kế thời trang, từng làm việc cho các thương hiệu lớn như Hermès, Christian Dior, Givenchy. Ông tự học hội họa và đã dành hơn 30 năm nghiên cứu lịch sử mỹ thuật Việt Nam.

Năm 2018, ông Ngô Kim Khôi ra mắt cuốn sách Thang Trần Phềnh - nhìn lại cuộc đời, những tác phẩm nổi bật của họa sĩ. Ông còn là giám đốc nghệ thuật của triển lãm Lê Văn Xương, Điều kỳ diệu (2018), ủy viên tổ chức triển lãm đa ngành Vòng sinh tử của họa sĩ Phạm Trần Việt Nam cùng nhiều triển lãm cá nhân khác từ năm 2020 đến nay.

Phương Linh