Cuộc đời bác sĩ Pháp được trao 'công dân danh dự Việt Nam'

Alexandre Yersin sinh ngày 22/9/1863 tại Lavaud, hạt Vaud, Thụy Sĩ. Ông theo học y khoa tại Lausanne, sau đó sang Marburg (Đức), rồi tiếp tục học tại Hôtel-Dieu ở Paris, trung tâm y học lâm sàng tiên tiến bậc nhất châu Âu. Ở tuổi 25, ông bảo vệ thành công luận án tiến sĩ với đề tài về sự phát triển của bệnh lao thực nghiệm.

Năm 1888, khi Viện Pasteur vừa thành lập ở Paris, Yersin được Émile Roux giới thiệu gia nhập và trở thành một trong những cộng sự đầu tiên. Tại đây, ông cùng Roux tiến hành nghiên cứu về độc tố bạch hầu, chứng minh rằng chất độc do vi khuẩn tiết ra mới là nguyên nhân gây tử vong. Công trình này được Emil Behring và Shibasaburo Kitasato tiếp tục tại Berlin, dẫn đến sự phát triển của liệu pháp huyết thanh.

Yersin có hai năm gắn bó với Viện Pasteur trước khi rời Paris và bắt đầu hành trình mới ở phương Đông. Ảnh chân dung của Yersin còn được lưu giữ tại Viện Pasteur Paris. Ảnh: Viện Pasteur Paris

Năm 1890, Yersin nghỉ việc ở Viện Pasteur, lên đường đến Đông Dương. Trước khi rời đi, ông chụp ảnh cùng các đồng nghiệp trong đó Yersin ở thứ 3 từ bên phải, hàng ghế đầu.

Xuôi thuyền đến Nha Trang, Yersin lập tức yêu mến mảnh đất này và quyết định lưu trú tại đây. Ông cho dựng nhà ở Xóm Cồn, mở phòng khám, trở thành bác sĩ người Âu đầu tiên hành nghề trong vùng.

Ông cũng tham gia nhiều chuyến đi dọc vùng duyên hải và núi rừng. Trong chuyến thám hiểm năm 1893, Yersin từ Biên Hòa vượt Di Linh, khám phá vùng cao nguyên Lang Biang ở độ cao 1.500 m. Khám phá của ông là cơ sở để Toàn quyền Paul Doumer quyết định xây dựng khu nghỉ dưỡng Đà Lạt vào năm 1899. Ảnh: Viện Pasteur Paris

Đến năm 1894, Yersin được cử đến Hong Kong giữa lúc dịch hạch bùng phát dữ dội, cướp đi hàng vạn sinh mạng ở Quảng Châu. Chỉ trong 7 ngày, ông phân lập thành công vi khuẩn gây bệnh, sau này mang tên Yersinia pestis. Phát hiện này được báo cáo tại Viện Hàn lâm Khoa học Pháp và Yersin được trao Huân chương Bắc đẩu bội tinh.

Từ 1895 đến 1897, Yersin tiếp tục nghiên cứu bệnh dịch hạch, phối hợp cùng Émile Roux, Albert Calmette và Amédée Borrel tại Viện Pasteur Paris để chuẩn bị huyết thanh chống dịch hạch đầu tiên.

Trong đó, năm 1893, bác sĩ Yersin cùng đồng nghiệp thám hiểm cao nguyên Lang Biang, Việt Nam. Ảnh tư liệu

Năm 1894, Yersin chụp ảnh trước túp lều tre phủ rơm ở Hong Kong, kỷ niệm nơi ông phát hiện ra trực khuẩn dịch hạch. Trong năm 1895, Yersin lập một phòng thí nghiệm nhỏ tại Nha Trang phục vụ cho việc nghiên cứu. Năm 1898, Viện Pasteur Nha Trang được khánh thành. Đây là cơ sở nghiên cứu vi khuẩn học đầu tiên tại Đông Dương. Viện Pasteur Nha Trang vừa là phòng thí nghiệm, vừa là xưởng sản xuất huyết thanh và vaccine, góp phần khống chế nhiều dịch bệnh nguy hiểm.

Năm 1902, theo đề nghị của Toàn quyền Đông Dương, Yersin ra Hà Nội thành lập Trường Đại học Y Đông Dương, tiền thân của Đại học Y Hà Nội ngày nay. Khóa học đầu tiên có 28 sinh viên trong nước và 1 người nước ngoài. Yersin đã thiết lập chương trình, giáo trình theo mẫu Đại học Y khoa Pháp và cũng là người trực tiếp giảng dạy cho sinh viên.

Ông đánh giá những sinh viên y khoa khóa đầu tiên "rất chăm học, có những người xuất sắc ngang với những sinh viên giỏi nhất bên Pháp". Hai năm sau, khi mọi thứ đã vào guồng, ông từ chức để dành trọn thì giờ nghiên cứu. Ảnh: Viện Nghiên cứu Pasteur

Năm 1904, Yersin trở về Nha Trang với người dân xóm Cồn. Ông tiếp tục nghiên cứu và thử nghiệm nông nghiệp như trồng cao su, gây giống canh kina để chiết xuất quinine (ký ninh) trị sốt rét.

Ông sống giản dị, chữa bệnh miễn phí cho dân nghèo, được bà con gọi thân mật là "ông Năm". Theo cách lý giải của nhà văn Pháp Patrick Deville, cái tên bắt nguồn từ lon năm vạch mạ vàng trên bộ đồng phục hải quân. Các khoản tiền thưởng từ Huân chương Bắc đẩu Bội tinh hay những giải khoa học quốc tế, Yersin đều dùng để mua giống cây trồng, vật nuôi và duy trì hoạt động của Viện Pasteur Nha Trang cùng trại thực nghiệm Suối Dầu.

Sinh viên trường Đại học Y Đông Dương trong giờ học giải phẫu, ngôi trường do Alexandre Yersin thành lập. Ảnh: Trường Đại học Y Hà Nội

"Tôi rất vui khi được chữa trị cho những người đến xin lời khuyên, nhưng tôi không muốn biến y học thành một nghề, nghĩa là không bao giờ yêu cầu bệnh nhân trả tiền để tôi chăm sóc họ", Yersin nói.

Ngày 1/3/1943, Yersin qua đời tại Nha Trang, hưởng thọ 79 tuổi. Tang lễ của ông được đông đảo người dân địa phương đưa tiễn. Di chúc của ông viết: "Tôi muốn được chôn ở Suối Dầu. Yêu cầu ông Bùi Quang Phương (cộng sự lâu năm) giữ tôi lại Nha Trang, đừng cho ai đem tôi đi nơi khác. Đám tang làm giản dị, không điếu văn".

Tên ông được đặt cho con đường ở Hà Nội, TP HCM, Nha Trang. Quần thể mộ Yersin ở Suối Dầu cùng thư viện Yersin ở Viện Pasteur Nha Trang được xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Năm 2013, Yersin được truy tặng "Công dân danh dự Việt Nam".

Đến nay, ngôi nhà của Yersin vẫn được bảo tồn, nằm cách phường Nha Trang, Khánh Hòa, khoảng 60 km. Ảnh: Bùi Toàn

Mới đây, UBND tỉnh Khánh Hòa vừa phê duyệt đề án xây dựng Bảo tàng Alexandre Yersin trên diện tích hơn 5.700 m², dọc đường Trần Phú, sát Công viên Yersin. Nơi đây trở thành trung tâm lưu giữ, bảo tồn và trưng bày di sản của nhà khoa học.

Hơn một thế kỷ sau khi Yersin cùng Émile Roux nghiên cứu độc tố bạch hầu tại Viện Pasteur Paris, thành quả ấy vẫn hiện diện trong y học hiện đại. Hiện bạch hầu đã có vaccine phòng bệnh phối hợp trong các mũi tiêm phổ biến hiện nay dành cho trẻ em và người lớn như 5 trong 1, 6 trong 1, 4 trong 1, 3 trong 1 và 2 trong 1.

Thành quả nghiên cứu của Yersin về độc tố bạch hầu là nền tảng quan trọng trong sản xuất huyết thanh và vaccine, góp phần cứu sống hàng triệu trẻ em trên thế giới. Ảnh: Mộc Thảo