Khi các nhà khoa học nghiên cứu và phát triển một loại vaccine mới, họ xem xét dựa trên các yếu tố như: hệ thống miễn dịch của người phản ứng với mầm bệnh ra sao; đối tượng cần được tiêm phòng mầm bệnh; công nghệ tốt nhất hoặc cách tiếp cận để tạo ra vaccine...
Dựa trên những yếu tố này, các nhà khoa học quyết định sẽ chế tạo loại vaccine nào để phù hợp và có hiệu quả nhất. Hiện tại vaccine ngừa bệnh trên thế giới chia làm 4 loại chính, gồm: vaccine sống giảm độc lực (live-attenuated vaccines); vaccine bất hoạt (inactivated vaccines); vaccine tiểu đơn (subunit), tái tổ hợp (recombinant), polysacarit, liên hợp (conjugate) và vaccine phòng ngừa độc hại (toxoid vaccines).
Vaccine đầu tiên giúp con người chống lại virus dựa trên việc sử dụng virus yếu hơn để tạo miễn dịch là vaccine đậu mùa. Ảnh: IANS.
Edward Jenner, người được mệnh danh là cha đẻ của vaccine và miễn dịch học, đã sử dụng virus gây bệnh đậu mùa ở bò (cowpox) để tạo miễn dịch trên người. Người nhiễm virus cowpox thường không có biểu hiện bệnh nghiêm trọng, không nguy hiểm đến tính mạng. Sau khi khỏi bệnh, cơ thể họ tự sinh cơ chế miễn dịch với bệnh đậu mùa ở người.
Nếu vaccine đậu mùa điều chế từ virus yếu hơn thì vaccine bệnh dại lại dùng virus suy yếu để tạo miễn dịch cho người. Các nhà khoa học đã khiến virus bệnh dại suy yếu trong phòng thí nghiệm, từ đó phát triển vaccine ngừa bệnh.
Các loại kể trên là ví dụ cho hai trong số nhiều quy trình phát triển vaccine khác nhau đang được áp dụng trên thế giới. Vaccine ngừa bệnh có thể chứa: virus sống đã bị suy giảm (suy yếu hoặc thay đổi để không gây bệnh); các sinh vật, virus bất hoạt hoặc bị giết; độc tố bất hoạt (đối với các bệnh do độc tố của vi khuẩn tạo ra chứ không phải chính vi khuẩn gây bệnh); hoặc chỉ đơn thuần là các phân đoạn của mầm bệnh (bao gồm cả vaccine tiểu đơn vị và liên hợp).
Vaccine sống, suy yếu, giảm độc lực
Vaccine sống sử dụng dạng yếu (hoặc suy yếu) của mầm bệnh để tạo hệ miễn dịch. Những loại vaccine này có bản chất giống với virus gây bệnh mà chúng giúp ngăn ngừa, từ đó tạo ra một phản ứng miễn dịch mạnh mẽ và lâu dài. Chỉ với một hoặc hai liều, hầu hết các loại vaccine sống có thể giúp bạn chống lại virus và căn bệnh mà nó gây ra cả đời.
Song, vaccine sống cũng có một số hạn chế vì chúng có chứa một lượng nhỏ virus sống yếu. Để đảm bảo an toàn, các đối tượng có điều kiện sức khỏe nhất định nên tham khảo ý kiến từ bác sĩ hoặc nhà cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe của họ trước khi tiếp nhận vaccine. Chẳng hạn như những người có hệ thống miễn dịch yếu, các vấn đề sức khỏe lâu dài hoặc những người đã ghép tạng, nên cân nhắc vấn đề này kỹ càng.
Virus loại này cần được giữ mát liên tục, dẫn đến việc hạn chế trong khâu vận chuyển, hiếm khi hoặc không được sử dụng ở những nước thiếu thốn tủ lạnh. Một số bệnh dùng vaccine sống, suy yếu, giảm độc lực để ngừa bệnh: vaccine kết hợp MMR như sởi, quai bị, rubella; virus rota, nguyên nhân gây bệnh tiêu chảy nặng ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ; đậu mùa; thủy đậu; sốt vàng.
Hầu hết các loại vaccine sống có tác dụng phòng bệnh cả đời chỉ với một đến hai liều. Ảnh: Alan Mozes.
Vaccine bất hoạt
Vaccine bất hoạt sử dụng phiên bản bị giết (chết) của virus gây bệnh bằng cách làm bất hoạt mầm bệnh, thường sử dụng nhiệt hoặc hóa chất như formaldehyd hay formalin. Bằng cách này, khả năng lây nhiễm mầm bệnh của virus bị vô hiệu hóa nhưng vẫn giữ nguyên cấu tạo để hệ thống miễn dịch vẫn có thể nhận ra nó.
Loại này thường không cung cấp khả năng miễn dịch (bảo vệ) cơ thể mạnh mẽ như vaccine sống. Bạn có thể cần tiếp nhận vaccine nhiều hơn một, hai liều sau một thời gian nhất định (tiêm nhắc lại) để hình thành miễn dịch liên tục, chống lại bệnh tật. Một số bệnh có thể ngừa bằng vaccine bất hoạt như: viêm gan A; bệnh dại; cúm mùa và bại liệt (dạng tiêm ngừa).
Vaccine tiểu đơn vị và liên hợp
Vaccine tiểu đơn vị, tái tổ hợp, polysacarit và liên hợp chỉ chứa một phần mầm bệnh, sử dụng các mẩu cụ thể của chúng như protein, đường hoặc capsid (vỏ bọc xung quanh mầm bệnh).
Vì chỉ sử dụng các phần cụ thể của virus, vi khuẩn, những loại vaccine này cho phản ứng miễn dịch mạnh mẽ, tác động trực tiếp vào các phần chính của tác nhân gây bệnh. Chúng cũng có thể được sử dụng cho hầu hết mọi người, kể cả những người hệ miễn dịch yếu hay có vấn đề sức khỏe lâu dài. Hạn chế của vaccine dạng này là có thể bạn cần tiêm nhắc lại để duy trì khả năng miễn dịch ngừa bệnh.
Những bệnh có thể phòng ngừa bằng vaccine tiểu đơn vị, tái tổ hợp, polysacarit và liên hợp gồm: vi khuẩn Hib (Haemophilusenzae type b); viêm gan B; HPV; ho gà (một phần của vaccine kết hợp DTaP); phế cầu; não mô cầu và bệnh zona.
Một số loại vaccine cần tiêm nhắc lại để đảm bảo hiệu quả ngừa bệnh, thậm chí tiêm hàng năm để duy trì khả năng miễn dịch. Ảnh: New York Post.
Vaccine giải độc tố
Một số bệnh không gây ra bởi virus, vi khuẩn mà bắt nguồn từ độc tố của chúng. Tiêm chủng phòng ngừa loại bệnh này có thể thực hiện bằng cách vô hiệu hóa độc tố gây ra các triệu chứng bệnh.
Chủng ngừa được tạo ra bằng cách sử dụng độc tố bất hoạt để ngừa bệnh. Vaccine giải độc tố có thể xếp chung vào nhóm vaccine bất hoạt. Song đôi khi chúng được tách ra nhóm riêng để nhấn mạnh rằng chúng chỉ chứa độc tố bất hoạt thay vì một dạng vi khuẩn.
Tương tự một số loại vaccine khác, bạn có thể cần tiêm nhắc lại để hình thành cơ chế miễn dịch lâu dài. Hiện có hai loại vaccine phòng độc thịnh hành là bạch hầu và uốn ván.
Thy An (Theo History of Vaccine)