Con số này định lượng một sự thật mà chúng ta đều đã biết nhưng ít khi được thống kê đầy đủ: hành vi coi thường luật lệ của người tham gia giao thông - lựa chọn "khôn lỏi" trong một hệ thống mà xác suất bị phát hiện và xử phạt từ lâu đã quá thấp.
Trong bối cảnh đó, sự xuất hiện gần như đồng thời của hai chính sách mang tính bước ngoặt là Nghị định 168 với mức phạt tăng vọt, và việc thí điểm hệ thống camera AI đã mở ra cơ hội để tái lập trật tự và văn hóa tham gia giao thông. AI giờ đây không chỉ là công cụ hỗ trợ, mà chính là hạ tầng thiết yếu để những chế tài nghiêm khắc trở nên có hiệu lực.
Lâu nay, bài toán răn đe trong giao thông luôn có hai vế: mức độ nghiêm khắc của hình phạt và sự chắc chắn trong thực thi. Nghị định 168, với mức phạt lên tới 18-20 triệu đồng cho lỗi vượt đèn đỏ của ôtô, đã giải quyết được vế đầu. Nhưng nếu vế thứ hai, sự chắc chắn bị xử phạt, vẫn bỏ ngỏ, thì mức phạt cao cũng chỉ nằm trên giấy. Khi việc tuần tra phụ thuộc vào sức người có hạn, người tham gia giao thông vẫn tiếp tục "đánh cược" với may rủi. Công nghệ AI sẽ thay đổi hoàn toàn tình trạng này, khi những "mắt thần" hoạt động 24/7, không mệt mỏi, không thiên vị, đẩy xác suất bị phát hiện vi phạm tại các điểm giám sát tiệm cận 100%. Khi đó, mức phạt cao mới thực sự phát huy tác dụng răn đe.
Kinh nghiệm quốc tế chứng minh điều này một cách thuyết phục. Singapore giảm hơn 40% số lượt vi phạm vượt đèn đỏ sau khi nâng cấp hệ thống camera, còn các đoạn đường có camera tốc độ ở Anh giảm tới 68% số ca tử vong.
Sự thay đổi hành vi gần như tức thì tại phố Phạm Văn Bạch, Hà Nội sau khi công khai số liệu vi phạm cũng cho thấy hiệu ứng tương tự. Để tạo ra thói quen tuân thủ luật pháp trên toàn quốc, mạng lưới camera cần phải triển khai bao phủ, thay vì chỉ những điểm nhỏ lẻ, nhằm tạo ra áp lực tâm lý đủ lớn để thay đổi hành vi số đông.
Lợi ích quan trọng không kém của việc thực thi bằng máy móc là sự minh bạch và công bằng, vốn là nền tảng của niềm tin công chúng. Việc phạt nguội dựa trên hình ảnh khách quan giúp loại bỏ các tương tác trực tiếp không cần thiết giữa người vi phạm và lực lượng chức năng, qua đó thu hẹp không gian cho sự "xin xỏ" hay những cuộc thương lượng ngầm.
Khi người dân tin rằng luật pháp được áp dụng công bằng cho tất cả, dựa trên bằng chứng không thể chối cãi, niềm tin vào sự liêm chính của hệ thống công quyền sẽ được củng cố. Hơn nữa, việc tự động hóa các tác vụ giám sát và xử phạt thường xuyên sẽ giải phóng cảnh sát giao thông khỏi các nhiệm vụ tuần tra đơn điệu. Họ có thể tập trung vào những việc đòi hỏi kỹ năng cao hơn như điều tiết các điểm ùn tắc, xử lý tai nạn, điều tra các vi phạm nghiêm trọng và phân tích dữ liệu từ hệ thống để đưa ra giải pháp phòng ngừa. Đây vừa là sự nâng cấp về công nghệ, vừa giúp tái cấu trúc vai trò và chức năng của lực lượng thực thi công vụ, hướng tới sự tinh gọn, chuyên nghiệp và hiệu quả hơn.
Tuy nhiên, nỗ lực này cần bao gồm cả những đối tượng chiếm số lượng không nhỏ và gây ra không ít tai nạn. Thách thức lớn nhất với việc phạt nguội xe máy từ trước đến nay là tình trạng "không chính chủ". Giải pháp cho việc này đã có sẵn, vấn đề còn lại là thúc đẩy thực thi.
Cần đẩy nhanh việc bắt buộc định danh toàn bộ phương tiện hai bánh, dựa trên nền tảng Thông tư 24/2023/TT-BCA và thực thi nghiêm quy định sang tên đổi chủ trong vòng 30 ngày sau khi mua bán, với chế tài đủ mạnh. Trách nhiệm pháp lý được gắn cho người đứng tên trên đăng ký xe. Người bán sẽ phải chịu trách nhiệm cho mọi vi phạm của chiếc xe cho đến khi thủ tục sang tên được hoàn tất. Điều này tạo ra một động lực mạnh mẽ để cả người bán và người mua tự giác hoàn thành nghĩa vụ pháp lý của mình.
Cuối cùng và không kém quan trọng, là tích hợp toàn bộ dữ liệu vi phạm vào tài khoản định danh điện tử VNeID. Khi một khoản phạt nguội chưa được thanh toán, hệ thống có thể tự động tạm thời hạn chế một số giao dịch hành chính khác của cá nhân đó trên Cổng dịch vụ công, như gia hạn giấy tờ hay đăng ký kinh doanh, cho đến khi nghĩa vụ được hoàn thành, hoặc có các giải trình được chấp nhận. Một cơ chế như vậy sẽ tạo ra một quy trình cưỡng chế tự động, văn minh và gần như không thể trốn tránh, đảm bảo sự công bằng tuyệt đối giữa ôtô và xe máy.
AI có khả năng giám sát liên tục và chính xác cao, nhưng không hệ thống nào hoàn hảo tuyệt đối. Vì vậy, cùng với việc mở rộng xử phạt tự động, cần thiết lập cơ chế khiếu nại minh bạch và dễ tiếp cận để người dân có thể phản hồi khi cho rằng mình bị xử phạt sai. Hệ thống khiếu nại nên được tích hợp trên Cổng dịch vụ công hoặc VNeID, giúp người dân gửi yêu cầu xem xét, bổ sung chứng cứ, hoặc đối chiếu dữ liệu trong thời hạn nhất định. Quá trình giải quyết cần có quy định rõ về thời gian phản hồi và trách nhiệm của cơ quan thụ lý. Một cơ chế như vậy không chỉ bảo vệ quyền lợi chính đáng của người dân, mà còn củng cố tính liêm chính và độ tin cậy của hệ thống phạt nguội bằng AI.
Xa hơn, mạng lưới camera AI không chỉ là công cụ để xử phạt. Nó là hạ tầng thu thập dữ liệu khổng lồ, có thể trở thành nền tảng cho một hệ thống giao thông thông minh trong tương lai. Dữ liệu ẩn danh về luồng giao thông, tốc độ di chuyển, các điểm nóng tai nạn có thể giúp nhà quy hoạch đô thị đưa ra quyết định dựa trên bằng chứng, từ việc tối ưu hóa chu kỳ đèn tín hiệu, điều chỉnh làn đường, cho đến việc hoạch định các dự án hạ tầng lớn. Dù vậy, việc triển khai một hệ thống giám sát quy mô lớn cũng đặt ra những yêu cầu nghiêm ngặt về đạo đức và pháp lý.
Cuộc cách mạng về kỷ luật giao thông đã bắt đầu bằng sức mạnh của dữ liệu và công nghệ. Mạng lưới "mắt thần" sẽ giúp xây dựng xã hội thượng tôn pháp luật, bắt đầu từ từng hành vi nhỏ trên đường phố.
Nguyễn Thành Hưng