Khoảng 3h đến 5h hôm nay, khi tâm bão Bualoi đang hoành hành tại Nghệ An - Hà Tĩnh với sức gió cấp 9-10, giật tăng hai cấp thì cách xa khoảng 200 km, tại Ninh Bình, lốc xoáy xuất hiện quét qua hàng loạt xã Quỹ Nhất, Hải Anh, Hải Thịnh, Hồng Phong, Gia Hưng và Chất Bình làm 9 người chết, 18 người bị thương.
Tại tỉnh Hưng Yên, cách xa tâm bão khoảng 300 km, lúc 10h30 lốc xoáy xuất hiện ở xã các xã Thái Thụy, Thái Ninh, Đông Thái Ninh làm hai người chết, 9 người bị thương. Nhiều nhà dân bị sập, tốc mái tôn. Cùng thời điểm này, Hải Phòng cách xa tâm bão hơn 400 km cũng ghi nhận lốc xoáy ở xã Nguyễn Bỉnh Khiêm, không gây thiệt hại về người.
Lý giải điều kiện hình thành lốc xoáy, TS Trương Bá Kiên, Phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Khí tượng khí hậu, Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu, cho biết lốc xoáy xuất hiện khi khối khí nóng ẩm bốc lên gặp lớp khí lạnh và khô phía trên, tạo nên sự chênh lệch lớn về nhiệt độ, gió. Kết hợp với gió đứt (gió thay đổi đột ngột về tốc độ hoặc hướng) theo chiều thẳng đứng, luồng khí nóng ẩm bắt đầu xoáy, hình thành "ống xoáy" từ mây giông xuống mặt đất.
Tiến sĩ Trương Bá Kiên phân tích về lốc xoáy.
Trên thế giới, lốc xoáy thường thấy nhất ở vùng đất liền rộng lớn như bang Texas, Oklahoma (Mỹ), nơi được mệnh danh là "thung lũng lốc xoáy", hay tại Nhật Bản, Philippines, nơi tồn tại các dải mây xoáy của bão. Một số trường hợp đặc biệt, lốc xoáy còn hình thành từ đám cháy rừng lớn, gọi là lốc lửa.
Cường độ của lốc xoáy được đo bằng thang Fujita (EF0 đến EF5), dựa trên mức độ gió và thiệt hại. EF0 thường chỉ làm tốc mái, gãy cành cây, trong khi EF5 sức gió trên 320 km/h, có thể phá hủy nhà cửa, cuốn bay ôtô.
Ở Việt Nam, lốc xoáy thường có quy mô, cường độ nhỏ hơn nhiều so với Mỹ. Lốc chủ yếu đi kèm với giông, bão ở vùng ven biển hoặc đồng bằng.
Theo TS Kiên, lốc xoáy nhiều khi là hệ quả trực tiếp của bão, nhưng không phải cơn bão nào cũng sinh ra hiện tượng này. Bão là hệ thống hoàn lưu khí quyển quy mô khá rộng, gồm lõi bão, thành mắt bão và các dải mây xoắn ở rìa ngoài. Mỗi dải mây bão có thể coi như một khối đối lưu hoàn chỉnh.
Cơ chế hình thành lốc xoáy. Nguồn: SSEC
"Các dải mây bão mở rộng và di chuyển theo cơn bão, nếu gặp điều kiện thuận lợi như sự chênh lệch về nhiệt, ẩm giữa các tầng khí quyển, dòng thăng mạnh và dồn dập thì dễ bùng phát thành lốc xoáy dữ dội (gọi là vòi rồng)", tiến sĩ Kiên nói. Đây là lý do trong nhiều cơn bão mạnh, đặc biệt ở khu vực ven biển, người dân thường chứng kiến lốc xoáy cùng lúc với gió giật và mưa lớn.
Tuy vậy, không phải lúc nào lốc xoáy cũng cần đến bão để hình thành. Nó có thể xuất hiện độc lập trong những đám mây giông mạnh vào mùa hè, nhất là khi xảy ra giao tranh giữa các khối không khí nóng - lạnh lúc giao mùa. Dù quy mô thường nhỏ hơn, song những trận lốc "độc lập" này cũng đủ sức gây tốc mái nhà, làm gãy đổ cột điện và cây cối.
Với trường hợp các lốc xoáy ở Ninh Bình, Hưng Yên sáng nay, TS Trương Bá Kiên phân tích hoàn lưu bão Bualoi mở rộng hơn 250 km, bao trùm ra cả đồng bằng Bắc Bộ. Các dải mây xoắn ở rìa bão không chỉ gây mưa rất lớn mà còn tạo điều kiện hình thành lốc xoáy ở đồng bằng Bắc Bộ.
Thời điểm các dải mây ảnh hưởng đến đồng bằng Bắc Bộ trùng khớp với sự tác động của khối không khí lạnh từ phương Bắc tràn xuống ngay trước đó. Cùng với đó là hoàn lưu bão số 9 Ragasa chưa tan hết gây bất ổn định khí quyển.
"Dải mây bão Bualoi với tính nóng ẩm di chuyển ra đồng bằng Bắc Bộ vào buổi sáng, lúc nền nhiệt còn khá thấp, đã tạo ra sự tương tác mạnh với khối khí lạnh khô tại chỗ. Chính sự chênh lệch nhiệt độ rất lớn này, kết hợp với độ ẩm cao khiến quá trình đối lưu trở nên dữ dội, sinh ra lốc xoáy tại Ninh Bình, Hưng Yên, Hải Phòng.
Lốc xoáy xuất hiện ở xã Nguyễn Bỉnh Khiêm, TP Hải Phòng. Video: Toản Pilot
Chuyên gia này cho rằng trong bối cảnh khí hậu toàn cầu nóng lên, nhiệt độ tăng và độ ẩm khí quyển cao hơn, cường độ bão sẽ ngày càng mạnh, mưa cực đoan thường xuyên hơn. Điều này đồng nghĩa nguy cơ lốc xoáy đi kèm bão cũng tăng cả về tần suất lẫn mức độ tàn phá.
"Nếu như cách đây 20-30 năm, lốc xoáy tại Việt Nam được coi là hiếm gặp và ít khi gây thiệt hại lớn thì nay lại xuất hiện nhiều hơn, khốc liệt hơn, gây thiệt hại lớn hơn ở cả miền Trung, đồng bằng Bắc Bộ lẫn ven biển", ông Kiên nói.
Khác với mưa, gió hay nhiệt độ có thể dự báo theo ngày, lốc xoáy hình thành rất nhanh, phạm vi hẹp nên gần như không thể dự báo chính xác về thời điểm và địa điểm, chỉ cảnh báo trước 2-3 giờ, dựa vào quan sát mây giông, tín hiệu radar, vệ tinh. Với vòi rồng (mức độ dữ dội nhất của lốc xoáy), việc dự báo không khả thi mà chỉ có thể đưa ra cảnh báo nguy cơ "trong cơn giông có khả năng xuất hiện lốc xoáy mạnh", hoặc "trước và sau bão có thể kèm theo giông lốc nguy hiểm".
Chính vì thế, tiến sĩ Kiên lưu ý yếu tố quan trọng nhất để giảm thiểu thiệt hại là sự chủ động của chính quyền và người dân. Chính quyền các cấp cần có kịch bản phòng chống thiên tai cụ thể, chỉ đạo kịp thời khi có bão, giông lốc.
Người dân phải thường xuyên cập nhật thông tin khí tượng. Khi có cảnh báo giông lốc, cần hạn chế ra ngoài, tránh trú dưới mái tôn, gần cửa kính hoặc những nơi có nguy cơ gãy đổ. Chuẩn bị chỗ trú an toàn, gia cố nhà cửa, trường học và công trình công cộng là biện pháp thiết thực để bảo vệ tính mạng và tài sản.
Gia Chính