Minh họa hai tướng đối mặt nhau. Ảnh: Sohu
Trong cờ tướng, có một quy tắc mà mọi người chơi đều biết: hai quân tướng không bao giờ được đứng đối mặt nhau trên cùng một cột dọc. Nếu một bên để điều đó xảy ra, họ sẽ thua ngay. Đằng sau luật này là một câu chuyện lịch sử kéo dài hơn hai nghìn năm, gắn liền với cuộc đối đầu sinh tử giữa hai nhân vật huyền thoại: Lưu Bang và Hạng Vũ.
Theo truyền thuyết, cờ tướng ra đời trong thời kỳ Chiến tranh Hán - Sở. Khi đó, danh tướng Hàn Tín, người phò tá Lưu Bang lập ra nhà Hán, sáng tạo trò chơi này để binh sĩ rèn luyện tư duy chiến thuật trong doanh trại. Bàn cờ tượng trưng cho chiến trường, với hai đội quân đỏ và đen, đối đầu nhau qua "Sở hà - Hán giới", chính là con sông chia đôi thế lực thời ấy.
Từng quân cờ trên bàn đều mang ý nghĩa. Xe là chiến xa, mã là kỵ binh, pháo là máy bắn đá, tốt là bộ binh, và tướng là tổng chỉ huy. Mục tiêu của trò chơi không phải là tiêu diệt toàn bộ quân địch, mà là bắt được tướng đối phương. Cũng như trong chiến tranh, chỉ cần chém đầu tướng giặc, cục diện sẽ kết thúc.
Nhưng có một điểm đặc biệt khiến cờ tướng khác biệt với mọi trò chơi khác. Hai vị tướng không được đối diện nhau trực tiếp. Nguồn gốc quy tắc này là một câu chuyện được truyền lại qua sử sách và dân gian.
Năm 204 trước Công Nguyên, trong giai đoạn khốc liệt của chiến tranh Hán - Sở, quân hai bên đóng trại đối diện nhau ở Quảng Vũ. Khi đó, Hạng Vũ được mệnh danh "Tây Sở Bá vương", có sức mạnh phi thường, được ghi trong Sử ký rằng "có thể nhấc khối tạ nặng ngàn cân". Ông liên tiếp thắng trận, khiến Lưu Bang nhiều phen khốn đốn.
Trong một lần giao chiến, Hạng Vũ bắt được Lưu Thái Công, bố của Lưu Bang. Ông đem Thái Công ra trận, ra lệnh cho Lưu Bang đầu hàng nếu không sẽ xử tử người bố. Lưu Bang nổi tiếng là kẻ mưu mẹo và trơ lì, chỉ cười đáp: "Cha ta cũng là cha ngươi. Nếu ngươi muốn giết, nhớ cho ta một bát canh thịt".
Câu nói của Lưu Bang khiến Hạng Vũ phẫn nộ. Ông giương cung bắn thẳng qua vực sâu, một mũi tên xuyên thẳng đến chỗ Lưu Bang. Lưu Bang chỉ kịp tránh, mũi tên sượt qua chân, suýt lấy mạng ông. Để ổn định tinh thần binh sĩ, Lưu Bang giả vờ không bị thương nặng, còn mắng lại đối thủ: "Hạng Vũ, ngươi chỉ bắn trúng chân ta thôi, chưa đủ đâu".
Mũi tên ấy tạo nên một biểu tượng. Hai vị tướng không thể đối đầu trực tiếp, vì khi đó, chỉ cần một sơ sẩy, sẽ có kẻ bỏ mạng.
Tạo hình Lưu Bang và Hạng Vũ trong một bộ phim truyền hình của Trung Quốc. Ảnh: Baidu
Sau trận Quảng Vũ, Hàn Tín được cho là ghi nhớ câu chuyện này khi hoàn thiện luật chơi cờ tướng. Ông thêm vào quy tắc hai quân tướng không được đứng cùng một cột dọc (lộ) mà không có quân cản ở giữa. Tướng và soái tượng trưng cho Lưu Bang và Hạng Vũ, những người từng đối đầu không đội trời chung.
Ngay cả màu sắc trong cờ tướng (đỏ và đen) cũng bắt nguồn từ thời ấy. Theo giai thoại, Lưu Bang tự xưng là con trai của Hồng Đế, nên chọn màu đỏ làm biểu tượng cho quân đội của ông. Trong khi, Hạng Vũ từ thuở nhỏ đã ngưỡng mộ Tần Thủy Hoàng, người thường hành quân trong cờ đen và áo đen. Vì thế, Hạng Vũ chọn màu đen làm màu quân Sở.
Trên bàn cờ, đỏ đi trước, đen đi sau, như cách Lưu Bang đã đi trước Hạng Vũ một bước trong lịch sử.
Giữa bàn cờ là "Sở hà - Hán Giới", con sông chia đôi hai miền, tượng trưng cho ranh giới chính trị giữa hai đế chế. Mỗi nước đi, mỗi quân hy sinh đều tái hiện của cuộc chiến kéo dài 6 năm, kết thúc bằng cái chết của Hạng Vũ bên bờ Ô Giang.
Trong văn hóa Trung Hoa cổ đại, vua là thiên tử, là người thay trời hành đạo. Hai thiên tử không thể đối diện, cũng như hai mặt trời không thể cùng chiếu sáng. Luật "lộ mặt tướng" vì vậy còn phản ánh tư tưởng thiên hạ chỉ có một chủ.
Xét theo chiến thuật, quy tắc này còn tạo nên chiều sâu chiến lược cho cờ tướng. Ở tàn cuộc, khi chỉ còn ít quân, việc giữ tướng trong cung và không để đối mặt đôi khi quan trọng hơn cả việc sở hữu xe hay pháo. Một quân tốt qua sông cũng có thể cản tướng, cứu cả ván cờ. Chính nhờ luật ấy, nhiều thế cờ tưởng chừng đơn giản lại trở thành những kiệt tác phòng thủ và phản công được người chơi nghiên cứu hàng trăm năm.
Trải qua hơn hai thiên niên kỷ, quy tắc "vương bất kiến vương" (tướng không gặp tướng) không hề thay đổi. Nó tạo nên một quy tắc vĩnh cửu của cờ tướng, biểu tượng cho cả trí tuệ và bi kịch trong lịch sử Trung Hoa.
Xuân Bình tổng hợp