9h30 ngày 14/11, giữa trời nắng, cả vạt núi ở thôn Pứt, xã Hùng Sơn, TP Đà Nẵng lở như thác nước, chảy tràn xuống dưới khoảng 100 m, vùi lấp ba người, buộc chính quyền di dời khẩn cấp 171 hộ với gần 700 dân. Ngay cạnh đó, một sườn núi khác đang nứt rộng, đe dọa sụp xuống bất cứ lúc nào.
Quân đội, biên phòng và nhiều lực lượng cứu hộ cứu nạn đang nỗ lực tìm kiếm ba nạn nhân, với sự giúp sức của flycam và chó nghiệp vụ, nhưng đến trưa 18/11 vẫn chưa có kết quả.
Hiện trường sạt lở tại thôn Pứt, xã Hùng Sơn, hôm 14/11. Ảnh: Ngọc Trường
GS.TS Đỗ Minh Đức, Trưởng Bộ môn Địa Kỹ thuật và Địa chất môi trường, Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội), đánh giá sạt lở đất không phát sinh trong mưa lớn mà xảy ra sau thời gian dài khô ráo hoặc ngay giữa lúc trời nắng là "hiện tượng hiếm gặp". Hai lần gần nhất ghi nhận hiện tượng này là vào năm 2017 và 2020.
Theo giáo sư Đức, sạt lở đất bất thường chỉ xảy ra khi cùng lúc xuất hiện bốn nhóm nguyên nhân, tất cả đều đóng vai trò quyết định. Đầu tiên là điều kiện địa chất bất lợi, khu vực xảy ra hiện tượng sạt lở có nền đất đá yếu, dễ bị phong hóa và cấu trúc không bền vững. Yếu tố thứ hai là những biến đổi tự nhiên theo thời gian, sự thay đổi nhiệt độ cũng như lượng mưa thúc đẩy các khe nứt phát triển sâu vào mái dốc.
Hoạt động của con người ảnh hưởng đến sườn dốc là nguyên nhân thứ ba. Trong đó, việc trồng và khai thác keo lai chu kỳ ngắn, xây dựng và canh tác làm gia tăng độ rỗng, mở rộng và nối dài hệ thống khe nứt trong đất đá. Những tác động liên tục này khiến mái dốc ngày càng kém ổn định.
Yếu tố kích hoạt cuối cùng là mưa lớn kéo dài. Theo giáo sư Đức, sạt lở xảy ra trong thời điểm khô ráo, nhưng trước đó khu vực đã trải qua đợt mưa lớn kéo dài, khiến nước thấm sâu, vượt quá độ bền đất đá. Khối trượt có thể hình thành, phát triển âm thầm và chỉ trượt xuống sau đó một thời gian.
Lở núi ở xã Hùng Sơn, TP Đà Nẵng ngày 14/11. Video: Người dân cung cấp
Giáo sư Đức phân tích những vụ sạt lở quy mô như ở xã Hùng Sơn, địa hình không phải yếu tố quyết định mà quan trọng hơn là cấu trúc địa chất, bao gồm hoạt động kiến tạo khiến đất đá bị vỡ vụn, dễ bị phá hủy; thành phần thạch học phù hợp để tạo ra tầng phong hóa dày, mềm và dễ ngậm nước; khối đất phong hóa có tính dẻo cao, khi no nước sẽ trượt thành khối lớn. Những điều kiện này khiến khu vực có thể sạt lở ngay cả khi bề mặt đã khô.
Dù miền núi của Quảng Nam (cũ) đã dần được phủ xanh, theo giáo sư Đức, những quả đồi đang chịu tác động tiêu cực từ mô hình trồng và khai thác keo. Vấn đề không nằm ở cây keo mà do chu kỳ khai thác quá ngắn (chỉ 3-5 năm), mỗi đợt khai thác là một lần tác động mạnh lên sườn dốc.
Đồi núi bị "cạo trọc" định kỳ khiến đất mất ổn định, không kịp phục hồi. Hệ thống khe nứt phát triển mạnh do tác động của nhiệt độ, mưa và hoạt động cơ giới. Gốc keo còn lại giữ nước tạm thời, làm tăng nguy cơ bão hòa đất. Khi chu trình trồng - khai thác diễn ra nhiều năm liền, mái dốc suy yếu và dễ gây sạt lở quy mô lớn.
Để giảm thiểu sạt lở, giáo sư Đức nhấn mạnh cần kết hợp giải pháp lâu dài, căn cơ với các biện pháp kỹ thuật, giám sát để chủ động ứng phó. TP Đà Nẵng cần điều chỉnh sử dụng đất và mô hình trồng rừng từ chuyển cây ngắn ngày sang cây trồng dài ngày, hạn chế khai thác liên tục; chuyển rừng sản xuất thành rừng phòng hộ, phủ xanh đất dốc ổn định, không khai thác.
"Tuy vậy, ở các khu vực địa chất phức tạp như Quảng Nam, Quảng Ngãi, vùng núi Ngọc Linh, nguy cơ sạt lở vẫn tồn tại do hệ thống khe nứt đã hình thành từ trước", ông nói thêm.
Lực lượng biên phòng, quân đội tìm kiếm 3 nạn nhân mất tích ở thôn Pứt nhưng chưa có kết quả. Ảnh: Ngọc Trường
Một giải pháp khác là xây dựng công trình và khảo sát có trọng tâm. Với nhiều khu vực, giải pháp công trình là bắt buộc vì điều kiện tự nhiên không thể tự ổn định. Do diện tích rộng, chính quyền cần khảo sát địa chất chi tiết từng điểm, tập trung vào khu vực có dân cư và những điểm có nguy cơ sạt lở cao.
Người dân, cơ quan chức năng cũng có thể phát hiện sớm nguy cơ qua hệ thống khe nứt. Khối sạt lở lớn luôn hình thành khe nứt cảnh báo trước, đây là dấu hiệu dễ quan sát. Do đó, có thể giám sát thường xuyên bằng phương pháp thủ công hoặc kết hợp UAV, thiết bị đo chuyên dụng để phát hiện sớm, từ đó chủ động di dời, ứng phó kịp thời.
Bí thư Thành ủy Đà Nẵng Lê Ngọc Quang cũng nhận định tình trạng sạt lở nghiêm trọng ở vùng cao phía tây thành phố do mưa quá lớn và kéo dài khiến đất no nước, mất kết dính, dẫn đến sạt lở. Thành phố đã tính đến giải pháp rà soát, quy hoạch lại và di dời người dân khỏi vùng có nguy cơ cao để đảm bảo an toàn lâu dài.
Tại buổi kiểm tra sạt lở ở xã Hùng Sơn ngày 15/11, Phó chủ tịch UBND TP Đà Nẵng Trần Nam Hưng cho biết khu vực này đã được cảnh báo nguy cơ từ lâu, chính quyền trước đây đã bố trí khu tái định cư nhưng người dân chưa chịu di dời. Sau vụ sạt lở, nhiều hộ đã nhận thấy mức độ nguy hiểm.
Nguyễn Đông