Chương I:
Lệnh tổng khởi nghĩa

Được tin Nhật đầu hàng Đồng Minh, ngày 12/8/1945, Ủy ban Chỉ huy lâm thời Khu giải phóng (gồm tỉnh Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Thái Nguyên) lệnh khởi nghĩa tới Giải phóng quân, các đội tự vệ, Ủy ban nhân dân cách mạng và toàn thể nhân dân. Mệnh lệnh gồm 10 điểm, trong đó yêu cầu huy động bộ đội đánh vào các đô thị nếu đủ điều kiện thắng lợi; trước lúc hành động nên gửi tối hậu thư cho quân đội Nhật và lính bảo an; quân Nhật đầu hàng phải đối đãi tử tế...

"Khi đánh được một trận thì lập tức bổ sung bộ đội với số vũ khí thu được. Trừ khi có mệnh lệnh đặc biệt còn thì một phần ba bộ đội lưu lại đóng ở địa phương, hai phần ba chuẩn bị sẵn sàng kéo đi nơi khác cần chiến đấu hay đóng chiếm", mệnh lệnh khởi nghĩa có đoạn.

Ngày 13/8, hội nghị toàn quốc của Đảng khai mạc tại Tân Trào (Tuyên Quang) nhận định những điều kiện chủ quan và khách quan đã chín muồi nên phát động toàn dân tổng khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và tay sai trước khi quân đồng minh Anh, Mỹ vào Việt Nam.

Ngay đêm đó, Ủy ban Khởi nghĩa toàn quốc thành lập gồm các ông Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp, Trần Đăng Ninh, Lê Thanh Nghị, Chu Văn Tấn, ra quân lệnh số 1, hạ lệnh tổng khởi nghĩa:

Chương II:
Giải phóng thị xã Thái Nguyên

14h ngày 16/8, đúng lúc khai mạc Quốc dân đại hội, một đơn vị Giải phóng quân do ông Võ Nguyên Giáp chỉ huy, xuất phát từ Tân Trào tiến về giải phóng thị xã Thái Nguyên, mở đầu cho cuộc tổng khởi nghĩa trên cả nước.

Sáng 19/8, Đội tuyên truyền xung phong Võ Nhai huy động nhân dân xã Đồng Bẩm và tự vệ tiến vào thị xã. Nhân dân các phố xuống đường tuần hành thị uy. Quân Nhật buộc rút vào doanh trại giữ thế thủ.

Sáng sớm 20/8, Việt Nam giải phóng quân chiếm lĩnh các vị trí bao quanh thị xã và tiếp nhận sự đầu hàng của tỉnh trưởng Thái Nguyên, huyện trưởng Đồng Hỷ, đồn trưởng bảo an binh, tước 600 khẩu súng. Quân giải phóng làm chủ thị xã và nổ súng tiến công quân Nhật, có sự cổ vũ và hỗ trợ của nhân dân.

6 ngày sau, phái viên Bộ Tư lệnh quân Nhật cùng phái viên Việt Minh từ Hà Nội lên Thái Nguyên để điều đình cho quân Nhật rút về Hà Nội. Ngay hôm đó, quân Nhật rút khỏi Thái Nguyên, trao toàn bộ vũ khí tước được của Pháp cho quân giải phóng.

Cùng thời gian này, từ 12/8, đội Giải phóng quân liên tiếp hạ các đồn Nhật còn lại ở Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên, Tuyên Quang, Yên Bái... rồi tiến lên giải phóng các thị xã.

Nhân dân các tỉnh Bắc Giang, Hải Dương, Hà Tĩnh, Quảng Nam cũng nổi dậy giành chính quyền ở tỉnh lỵ. Đây là bốn địa phương giành được chính quyền sớm nhất cả nước, vào ngày 18/8.

Chương III:
Giành chính quyền ở Hà Nội

Tại cuộc họp ngày 15/8, Xứ ủy Bắc Kỳ thành lập Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội (tức Ủy ban Khởi nghĩa), để trực tiếp lãnh đạo cuộc khởi nghĩa.

Hôm sau, Ủy ban họp chuẩn bị lực lượng, sẵn sàng nổi dậy. Cùng ngày, Việt Minh tổ chức hàng chục cuộc mít tinh ở hầu hết huyện ngoại thành. Khắp Hà Nội xuất hiện truyền đơn, biểu ngữ kêu gọi đồng bào đứng lên giành chính quyền.

Ngày 17/8, Tổng hội viên chức của chính phủ thân Nhật tổ chức mít tinh tại quảng trường Nhà hát thành phố, với hàng chục nghìn người tham dự để bày tỏ ủng hộ chính phủ Trần Trọng Kim.

Biết tin này, Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội quyết định chuẩn bị chiếm diễn đàn để tuyên truyền ủng hộ Việt Minh và hạ lệnh cho các cơ sở Việt Minh huy động quần chúng nhân dân mang theo cờ đỏ sao vàng và biểu ngữ đến dự.

14h cùng ngày, khoảng 20.000 người tập hợp tại quảng trường Nhà hát lớn. Cuộc mít tinh vừa bắt đầu, khắp quảng trường rợp cờ đỏ sao vàng với tiếng hô vang của quần chúng nhân dân: "Ủng hộ Việt Minh! Đả đảo bù nhìn! Việt Nam hoàn toàn độc lập".

Một đơn vị tự vệ xuất hiện trên lễ đài, hạ cờ quẻ ly thay bằng cờ cách mạng. Đoàn thanh niên xung phong của Việt Minh diễn thuyết, thông báo tin Nhật đầu hàng Đồng Minh, kêu gọi quần chúng đứng lên lật đổ chính phủ thân Nhật, giành độc lập cho dân tộc.

Đoàn biểu tình bắt đầu từ quảng trường Nhà hát thành phố, tiến qua hàng Đào, hàng Ngang, qua chợ Đồng Xuân lên cửa Bắc, phủ toàn quyền, nơi tư lệnh quân đội Nhật đóng, rồi theo đường Cột Cờ về Cửa Nam.

Ủy ban Quân sự cách mạng của Thành ủy chuyển từ ngoại thành vào số nhà 101 phố Trần Hưng Đạo để lãnh đạo nhân dân khởi nghĩa giành chính quyền.

Sáng sớm 19/8, người Hà Nội xuống đường với cờ đỏ sao vàng. Nhiều nhà máy nghỉ việc, hiệu buôn đóng cửa, chợ vắng người mua bán. Quần chúng và tự vệ cứu quốc tập hợp thành đội ngũ kéo đi biểu tình với khí thế sẵn sàng chiến đấu.

Hàng chục nghìn nông dân các huyện Thanh Trì, Thường Tín, Phú Xuyên, Hoài Đức, Đan Phượng, Gia Lâm mang theo gậy gộc, mã tấu, dao phát bờ, câu liêm và một ít khẩu súng tiến vào nội thành. Từ mọi ngả đường, quần chúng kéo về quảng trường Nhà hát thành phố dự cuộc mít tinh lớn do Mặt trận Việt Minh tổ chức. Họ vừa đi vừa hô khẩu hiệu:

Đả đảo chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kim!

Thành lập Chính phủ Cộng hòa dân chủ Việt Nam!

Anh em binh lính hãy mang súng gia nhập hàng ngũ chiến đấu bên cạnh Việt Minh!

Việt Nam hoàn toàn độc lập!

Cuộc mít tinh bắt đầu lúc 11h với 200.000 người tham dự. Sau loạt súng chào cờ và bài Tiến quân ca, đại biểu Ủy ban Quân sự cách mạng đọc lời hiệu triệu của Việt Minh, nói rõ quân Nhật đã đầu hàng, hô hào quần chúng vùng lên khởi nghĩa, thành lập Chính phủ Cộng hòa Dân chủ Việt Nam:

"Hỡi quốc dân đồng bào!

Hãy tự tin, tự cường, hãy tỏ cho thế giới biết đến sức sống dồi dào, đến ý chí chiến đấu cường liệt của dân tộc Việt Nam luôn luôn vươn tới một cảnh đời phóng khoáng và độc lập".

Ngay sau đó, cuộc mít tinh chuyển thành biểu tình vũ trang. Quần chúng có các đơn vị tự vệ chiến đấu đi đầu, chia thành nhiều đoàn tỏa đi chiếm Phủ khâm sai, trại bảo an binh, sở cảnh sát và các công sở của chính quyền Trần Trọng Kim.

Ở trại bảo an binh, Nhật định cho xe tăng và lính chặn các ngả đường để uy hiếp quần chúng. Tuy nhiên, quần chúng có 2.000 tự vệ chiến đấu có vũ trang nên quân Nhật chấp nhận để Việt Minh giành chính quyền.

Sau khi tổng khởi nghĩa thành công ở Hà Nội, Ban Thường vụ Trung ương chỉ thị các địa phương: nơi nào có thể giải quyết theo hướng của Hà Nội thì tiến hành; nơi nào quân Nhật nổ súng thì kiên quyết đánh lại, nhất định phải giành được chính quyền với bất cứ giá nào.

Chương IV:
Vua Bảo Đại thoái vị

Tại Thừa Thiên Huế, từ ngày 18/8, nhân dân huyện Phong Điền giành chính quyền. Sau đó, các huyện khác trong tỉnh cũng nổi dậy khởi nghĩa. Cùng lúc này, đoàn cán bộ gồm Tố Hữu, Hồ Tùng Mậu, Nguyễn Duy Trinh từ Tân Trào về với mệnh lệnh khởi nghĩa của Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam. Thông tin các cuộc khởi nghĩa thành công ở Hà Nội, Thanh Hóa, Hà Tĩnh và quân du kích Ba Tơ (Quảng Ngãi) nổi dậy đánh Nhật dồn dập bay tới Huế.

Ngày 20/8, Ủy ban lâm thời gồm 5 người, do Tố Hữu đứng đầu được thành lập, thông qua kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền tại Huế. Ngay hôm sau, lực lượng vũ trang cách mạng tăng cường hoạt động trong nội thành Huế.

Trước khi sụp đổ, chính phủ Trần Trọng Kim định huy động quần chúng biểu tình ngày 23/8 mừng việc "Nhật trả Nam Bộ cho Việt Nam". Trước tình hình đó, Ủy ban quyết định lãnh đạo nhân dân khởi nghĩa chiếm TP Huế vào cùng ngày.

Đêm 22 và ngày 23/8, dưới sự lãnh đạo của Việt Minh, cả TP Huế rợp cờ đỏ sao vàng. Trên 150.000 người dân xuống đường biểu tình. Quân khởi nghĩa lần lượt chiếm các công sở, không vấp phải sức kháng cự nào. Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời Thừa Thiên Huế ra đời, do ông Tôn Quang Phiệt làm chủ tịch. Khởi nghĩa giành chính quyền ở Huế thắng lợi nhanh chóng và không đổ máu.

Ngay đêm 23/8, vua Bảo Đại nhận được điện của Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam, từ Chính phủ lâm thời, yêu cầu thoái vị. Hai ngày sau, vua Bảo Đại ban hành hai tờ chiếu, tờ thứ nhất ban cho quốc dân, viết "quả quyết thoái vị để nhường quyền điều khiển quốc dân cho một chính phủ dân chủ cộng hòa" và "lấy làm vui được làm dân tự do của một nước độc lập".

Tờ chiếu thứ hai ban cho bà con trong hoàng tộc, vua viết "nay trẫm nhất định thoái vị giao vận mệnh quốc gia lại cho một chính phủ có điều kiện huy động hết thẩy lực lượng của toàn quốc mà giữ nền độc lập của nước, hạnh phúc cho dân".

Năm ngày sau, phái đoàn Chính phủ Trung ương gồm các ông Trần Huy Liệu, Nguyễn Lương Bằng, Cù Huy Cận vào Huế.

16h ngày 30/8, trước hàng chục nghìn quần chúng mít tinh ở cửa Ngọ Môn, cờ quẻ ly bị hạ xuống, cờ đỏ sao vàng được kéo lên. Vua Bảo Đại đọc chiếu thoái vị, nhấn mạnh "làm công dân một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ". Ông trao ấn, kiếm cho Trẩn Huy Liệu - đại diện cách mạng. Đại diện Chính phủ lâm thời nước Việt Nam dân chủ cộng hòa tuyên bố xóa bỏ chính thể quân chủ ở Việt Nam.

Chương V:
Khởi nghĩa thành công ở Sài Gòn

Nghe tin Nhật đầu hàng Đồng Minh, ngày 15/8, Thường vụ Xứ ủy Nam Kỳ thành lập Ủy ban Khởi nghĩa do ông Trần Văn Giàu làm chủ tịch. Tại hội nghị mở rộng tại Chợ Đệm vào hôm sau, Xứ uỷ quyết định đưa Việt Minh ra hoạt động công khai, chuẩn bị lực lượng khởi nghĩa giành chính quyền. Chính phủ Trần Trọng Kim và lực lượng thân Nhật ở Nam Kỳ cùng tăng cường hoạt động.

Cùng thời điểm, Việt Minh cử bác sĩ Phạm Ngọc Thạch đến gặp Thống chế Terauchi, Tổng chỉ huy quân đội Nhật ở Nam Đông Dương, đề nghị không can thiệp vào cuộc khởi nghĩa. Nhờ quen biết cá nhân và được giải thích về đường lối của Việt Minh, Terauchia trao cho Phạm Ngọc Thạch khẩu súng và kiếm cá nhân làm tín vật đảm bảo quân Nhật sẽ đứng ngoài sự biến nội bộ của người Việt Nam. Nhờ thỏa thuận này, quân cách mạng được Nhật trao lại 2.000 khẩu súng trường, 10 triệu viên đạn.

Sáng 19/8, Thanh niên Tiền phong tổ chức buổi tuyên thệ thứ hai ở vườn Ông Thượng, với sự tham gia của 50.000 người. Bác sĩ Phạm Ngọc Thạch đọc diễn văn, công khai đặt Thanh niên Tiền Phong làm thành viên của Việt Minh, quyết đấu tranh vì độc lập, tự do và kêu gọi thanh niên Nam Bộ sẵn sàng hy sinh vì Tổ quốc. Ngay hôm sau, cờ đỏ sao vàng đã xuất hiện công khai. Hàng chục nghìn tờ truyền đơn của Việt Minh được tung ra khắp phố.

Ngày 21/8, Hội nghị Xứ ủy cử ra Ủy ban Hành chính lâm thời do Trần Văn Giàu làm chủ tịch, chọn Tân An làm nơi thí điểm khởi nghĩa. Sau khi Tân An giành được chính quyền, ngày 23/8, Xứ ủy Nam Kỳ quyết định khởi nghĩa chiếm Sài Gòn và các tỉnh vào hai ngày sau.

18h ngày 24/8, Xứ ủy phát lệnh khởi nghĩa. Các đội công đoàn, thanh niên xung phong của Sài Gòn, Chợ Lớn được lệnh tập trung. Từng đoàn công nhân, nông dân, thanh niên mang theo giáo mác, tầm vông vót nhọn từ các tỉnh Gia Định, Chợ Lớn, Mỹ Tho, Biên Hòa, Thủ Dầu Một... kéo về Sài Gòn.

Quân khởi nghĩa chiếm sở công an, sở cảnh sát, nhà ga, bưu điện, nhà đèn, các quận, bốt... vào sáng 25/8. Riêng tại sở mật thám Catina, quân phản cách mạng chống cự nhưng bị lực lượng khởi nghĩa đè bẹp.

Sáng 25, quân khởi nghĩa chiếm sở công an, sở cảnh sát, nhà ga, bưu điện, nhà đèn, các quận, bốt... Riêng tại sở mật thám Catina, quân phản cách mạng chống cự nhưng bị các lực lượng khởi nghĩa đè bẹp ngay.

Hơn một triệu quần chúng Sài Gòn - Chợ Lớn và các tỉnh lân cận kéo vào đã biểu tình, hô khâu hiệu:

Đả đảo bù nhìn Nguyễn Văn Sâm!

Việt Nam hoàn toàn độc lập!

Tất cả chính quyền về tay Việt Minh!

Đảng cộng sản Đông Dương muôn năm!

Cờ đỏ sao vàng bay phấp phới trên cột cờ Thủ Ngữ và các công sở. Biển người kéo đến dự mít tinh hoan nghênh Ủy ban nhân dân Nam Bộ. Quân Nhật không dám kháng cự. Cuộc khởi nghĩa thành công. Tất cả các sở lớn như điện, nước, giao thông liên lạc, cung cấp lương thực, chất đốt, y tế... hoạt động bình thường. Ủy ban lâm thời Nam Bộ được thành lập, do ông Trần Văn Giàu làm chủ tịch.

Đến ngày 28/8, cách mạng tháng Tám cơ bản thành công trên cả nước.

Chương VI:
Tuyên ngôn độc lập

Trong khi cuộc tổng khởi nghĩa đang diễn ra, ngày 21/8, Trung ương Đảng chuyển đại bản doanh về Hà Nội để thuận lợi chỉ đạo tổng khởi nghĩa.

Ngày 25/8, Chủ tịch Hồ Chí Minh từ Tân Trào về tới Hà Nội. Sau khi nghe báo cáo tình hình khởi nghĩa ở Hà Nội, chiều hôm sau, Người triệu tập và chủ tọa phiên họp của Ban Thường vụ Trung ương Đảng tại số nhà 48 phố Hàng Ngang để bàn những nhiệm vụ cấp bách của nhà nước cách mạng.

Ngày 27/8, Ủy ban dân tộc giải phóng họp tại Hà Nội. Theo đề nghị của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam cải tổ thành Chính phủ cách mạng lâm thời. Một số ủy viên Việt Minh tự nguyện rút khỏi Chính phủ để nhường chỗ cho nhân sĩ yêu nước, tiến bộ. "Đó là một cử chỉ vô tư, tốt đẹp, không ham chuộng địa vị, đặt lợi ích của dân tộc, đoàn kết toàn dân lên trên lợi ích cá nhân", Chủ tịch Hồ Chí Minh đánh giá.

Sau khi cải tổ, Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa gồm 15 thành viên, do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch. Chính phủ lâm thời quyết định tổ chức lễ Tuyên ngôn độc lập ngày 2/9. Đồng thời, từ 28/8, tại số nhà 48 phố Hàng Ngang, Chủ tịch Hồ Chí Minh soạn thảo bản Tuyên ngôn độc lập.

Cùng với đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ đạo chuẩn bị ngày quốc lễ 2/9. Lễ đài được xây dựng xong vào 5 giờ sáng ngày 2/9 tại vườn hoa Ba Đình.

Hồ Chí Minh, Chủ tịch lâm thời nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, đọc bản "Tuyên ngôn độc lập" ngày 2/9/1945 tại Quảng trường Ba Đình

Từ sáng sớm 2/9, cả Hà Nội bừng lên màu cờ đỏ sao vàng và đèn, hoa rực rỡ. Những biểu ngữ lớn bằng chữ Việt, Pháp, Anh, Trung Quốc chăng khắp các đường phố như: Nước Việt Nam của người Việt Nam; Độc lập hay là chết; Ủng hộ Chính phủ lâm thời; Ủng hộ Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Đến trưa, hơn 500.000 người đổ về quảng trường Ba Đình, nơi dựng lễ đài Độc lập. Theo mô tả của ông Hồng Hà, thanh niên cứu quốc tỉnh Nam Định, nguyên Chánh Văn phòng Trung ương Đảng, Trưởng ban Đối ngoại Trung ương, hôm đó, giữa công trường vườn hoa Ba Đình đã dựng sẵn một diễn đài cao, căng vải đỏ và trắng, giữa là một cột cờ sơn trắng vươn lên cao chót vót. Máy truyền thanh đặt trên diễn đài. Các đoàn thể tới dự lễ đứng theo trật tự bao quanh.

Một đội giải phóng quân, lưỡi lê cắm ở đầu súng sáng loáng, đứng dàn ở phía sau kỳ đài.

Đúng 14h, các thành viên Chính phủ lâm thời bước lên lễ đài. Tất cả sự chú ý của đám đông khổng lồ tới dự lễ đều dồn cả vào Chủ tịch của Chính phủ, lần đầu tiên ra mắt quốc dân để tuyên bố chính thức về sự thành lập của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

“Một ông già dáng gầy yếu, nhưng tinh thần hiên ngang vẫn lộ ra trong bộ điệu ung dung, trong vầng trán cao mênh mông và đôi mắt sáng quắc. Ông vận một bộ quần áo bằng vải vàng đã bạc màu và nhàu nát, có lẽ vẫn là y phục của ông mang theo từ những ngày lận đận bôn ba ở hải ngoại", ông Hồng Hà từng viết.

Bắt đầu buổi lễ, bài Tiến quân ca vang lên khi lá cờ đỏ sao vàng được từ từ kéo lên. Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn độc lập, tuyên bố với toàn thể nhân dân và thế giới, nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa độc lập, tự do ra đời.

Sau lễ tuyên thệ của Chính phủ lâm thời trước Tổ quốc và nhân dân, Bộ trưởng Nội vụ Võ Nguyên Giáp báo cáo về tình hình trong nước và chính sách của Chính phủ. Bộ trưởng Tuyên truyền Trần Huy Liệu tường trình về sứ mệnh của đoàn đại biểu Chính phủ vào Huế, ghi nhận sự thoái vị của vua Bảo Đại.

Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đại tướng Võ Nguyên Giáp ngày 2/9/1945. Ảnh: Võ An Ninh

15h, toàn thể nhân dân tuyên thệ:

Cùng thời gian này, tại Sài Gòn, hơn một triệu đồng bào Nam Bộ đến dự cuộc mít tinh tại địa điểm gần Nhà thờ Đức Bà để chào mừng Ngày độc lập và chờ nghe Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn độc lập từ Hà Nội. Tuy nhiên, do thời tiết xấu và máy móc kỹ thuật hạn chế nên không thể tiếp âm. Chủ tịch Ủy ban lâm thời hành chính Nam Bộ Trần Văn Giàu phát biểu trước nhân dân.

"Việt Nam từ một xứ thuộc địa đã trở thành một nước độc lập. Việt Nam đương tiến bước trên đường sống, sống danh dự với toàn cầu. Hôm nay, theo mạng lịnh (mệnh lệnh) của Chánh phủ Trung ương do đồng chí Hồ Chí Minh lãnh đạo, chúng ta làm lễ độc lập mừng những ngày thắng lợi đầu tiên", ông Giàu nói.

Sau đó, bác sĩ Phạm Ngọc Thạch thay mặt Ủy ban lâm thời hành chính Nam Bộ đọc lời tuyên thệ trước đồng bào: "Cương quyết lãnh đạo đồng bào giữ gìn đất nước"; "Vượt qua tất cả khó khăn nguy hiểm xây đắp nền độc lập hoàn toàn cho Việt Nam".

Cố Tổng Bí thư Trường Chinh từng viết, cách mạng tháng Tám "là một biến cố lịch sử vĩ đại nhất của nước ta từ khi Quang Trung đuổi quân xâm lược Mãn Thanh (1789) đến nay".

Trên bình diện quốc tế, Chủ tịch Hồ Chí Minh đánh giá "cách mạng tháng Tám thắng lợi đã làm cho chúng ta trở thành một bộ phận trong đại gia đình dân chủ trên thế giới".

Còn nhà sử học người Pháp Charles Fourniau nhận định "cách mạng tháng Tám là tiêu điểm của thế kỷ 20".