Khi bước vào phòng họp ở Thâm Quyến hồi tháng 6, Stephen Ferguson đã rất ngạc nhiên, bởi có khoảng 50 người đến từ Học viện Khoa học Trung Quốc chờ nghe anh chia sẻ trải nghiệm làm việc tại thành phố. Họ muốn nghe câu chuyện của Ferguson để xây dựng môi trường nghiên cứu đẳng cấp hàng đầu tại cơ sở danh giá này.
Ferguson từng sinh sống và làm việc ở New York, chuyển đến Trung Quốc từ năm 2023. Với nhà nghiên cứu sinh học 35 tuổi này, việc "một người Mỹ bình thường" như anh được hỏi ý kiến mang nhiều ý nghĩa. "Tôi cảm thấy mình ở trong môi trường khoa học thực sự được thúc đẩy, phát triển. Họ đang thu hút rất nhiều nhân tài," anh cho biết. "Họ khiến cho việc nói 'đồng ý' trở nên dễ dàng".
Ferguson là một trong số nhiều học giả chọn rời Mỹ đến Trung Quốc làm việc trong thập kỷ qua, bị thu hút bởi tham vọng trở thành cường quốc khoa học của Bắc Kinh.
Việc Tổng thống Donald Trump đắc cử nhiệm kỳ hai và tiến hành các chính sách không thân thiện với giới nghiên cứu khoa học càng thúc đẩy xu hướng này. Chính quyền liên bang đã cắt giảm hàng tỷ USD cho nghiên cứu khoa học, hủy bỏ một số khoản tài trợ của các đại học hàng đầu Mỹ, thu hồi visa sinh viên quốc tế và tăng chi phí visa H-1B cho lao động trình độ cao.
Sự cắt giảm này cùng với việc giới chức Mỹ tăng cường giám sát các nhà khoa học gốc Trung Quốc đã tạo cơ hội cho Bắc Kinh thu hút thêm nhân tài, củng cố vị thế trong lĩnh vực khoa học.
Hai nhà nghiên cứu khoa học tại Trung tâm Hạ tầng Sinh học Tổng hợp Thâm Quyến, tỉnh Quảng Đông, Trung Quốc ngày 27/3. Ảnh: AFP
Trung Quốc từ lâu đã tìm cách thu hút các nhà khoa học, đặc biệt là người sinh ra tại nước này, bằng nhiều chính sách hỗ trợ, ưu tiên. Quỹ Khoa học Tự nhiên Quốc gia Trung Quốc (NSFC) dành phần lớn trong ngân sách thường niên 8 tỷ USD cho các chương trình tìm kiếm nhân tài. Các tỉnh, thành phố và trường đại học cũng trải thảm đỏ mời gọi những người có chuyên môn cao về khoa học công nghệ.
Tháng trước, Trung Quốc còn ra mắt loại visa K mới nhằm thu hút tài năng trẻ nước ngoài về STEM, gồm khoa học, công nghệ, kỹ thuật và toán học. Lòng yêu nước và mong muốn đóng góp cho khoa học khiến nhiều người chọn đến với quốc gia châu Á.
Nhà thống kê Jun Liu, Đại học Harvard, khi được bổ nhiệm làm giáo sư tại Đại học Thanh Hoa hồi tháng 9, cho biết ông "có thể đóng vai trò lớn hơn ở đây" và "nâng chuẩn mực nghiên cứu thống kê tại Trung Quốc".
Trong khi Trung Quốc ra sức thu hút, Mỹ lại gián tiếp đẩy các nhà khoa học rời đi. Khi nhà miễn dịch học Jonathan Kagan, Trường Y tế Harvard, dự hội nghị ở Tô Châu hồi tháng 5, các đồng nghiệp Trung Quốc nói với ông rằng họ "hy vọng ông Trump làm Tổng thống suốt đời, vì đó là điều tốt nhất cho khoa học Trung Quốc".
Ngoài cắt giảm tài trợ, Mỹ còn tăng cường biện pháp giám sát với nhà khoa học gốc Hoa, như chính sách điều tra liên hệ giữa họ với Bắc Kinh mà ông Trump triển khai năm 2018. Điều này khiến nhiều nhà nghiên cứu, chuyên gia gốc Hoa cảm thấy họ không được chào đón ở Mỹ và chọn rời đi. Xu hướng đó vẫn tiếp tục, dù chính quyền Joe Biden đã hủy chính sách này năm 2022.
Chính sách điều tra còn ảnh hưởng đến cả những người không đến từ Trung Quốc, đáng chú ý là nhà khoa học về nano Charles Lieber, Đại học Harvard. Tòa án Mỹ năm 2021 tuyên án Lieber hai ngày ngồi tù, kèm theo các khoản phạt, quản thúc vì che giấu quan hệ với Đại học Công nghệ Vũ Hán và khai man thuế.
Tháng 4 năm nay, Lieber đã trở thành giảng viên tại Trường Sau đại học Quốc tế Thanh Hoa, cơ sở tập trung vào STEM của Đại học Thanh Hoa. Lieber không bình luận về việc chuyển công tác, chỉ bày tỏ mong muốn biến "giấc mơ về khoa học thành hiện thực".
Đại học Tây Hồ, thành phố Hàng Châu, tuần này thông báo nhà khoa học nổi tiếng Lin Wenbin của Đại học Chicago đã gia nhập đội ngũ giảng viên của họ.
Theo thống kê của Đại học Princeton, 50 học giả gốc Hoa giảng dạy tại các trường ở Mỹ đã chuyển đến Trung Quốc trong 6 tháng đầu năm 2025. Kể từ năm 2011, con số này là hơn 850 học giả. Hơn 70% trong số này có chuyên môn STEM.
Không chỉ chuyên gia học thuật, nhiều nhà nghiên cứu trẻ đầy triển vọng cũng hướng tới Trung Quốc cho sự nghiệp của mình. Họ bị thu hút bởi các cơ sở nghiên cứu hiện đại, khuôn viên đại học đang mở rộng ở thủ phủ công nghệ Thâm Quyến, với nguồn lực dồi dào và gần các công ty sáng tạo hàng đầu như Huawei.
Alex Liu, 38 tuổi, nhà nghiên cứu muỗi gốc Trung Quốc, tốt nghiệp tiến sĩ Đại học Auburn, Alabama, nhưng không thấy nhiều cơ hội ở Mỹ. Năm 2023, Liu quyết định về làm việc cho cơ sở nghiên cứu y sinh ở Thâm Quyến. Anh hiện điều hành nhóm hơn 10 người, trong đó có Ferguson.
Với Ferguson, chuyển đến Trung Quốc công tác mang lại nhiều lợi ích. Ferguson cảm thấy "văn hóa khoa học ở Mỹ ngày càng thụt lùi", trong khi ở Trung Quốc, anh nhận 5 nguồn tài trợ bên cạnh lương, cao hơn mức được đề nghị ở Mỹ.
20 năm trước, Mỹ chi cho nghiên cứu và phát triển nhiều gấp gần 4 lần Trung Quốc. Nhưng đến năm 2023, chênh lệch này được thu hẹp, của Mỹ là 956 tỷ USD còn của Trung Quốc là 917 tỷ USD, theo Hiệp hội Mỹ vì Tiến bộ Khoa học.
Khuôn viên Trường Kinh doanh Đại học Harvard ở Cambridge, bang Massachusetts ngày 15/4. Ảnh: Reuters
Các chuyên gia cho rằng sự dịch chuyển chất xám sẽ tác động mạnh tới hệ sinh thái nghiên cứu toàn cầu và làm gia tăng cạnh tranh công nghệ Mỹ - Trung, giảm lợi thế của Mỹ và khiến thế hệ vaccine hay mô hình trí tuệ nhân tạo tiếp theo nhiều khả năng xuất phát từ Trung Quốc.
"Mỹ ngày càng nghi ngờ khoa học, về khí hậu, sức khỏe hay các lĩnh vực khác", Jimmy Goodrich, chuyên gia về khoa học và công nghệ Trung Quốc tại Đại học California, nhận định. "Trong khi ở Trung Quốc, khoa học được coi là giải pháp then chốt để đưa đất nước tiến lên".
"Người kiểm soát nhân tài cuối cùng sẽ kiểm soát tương lai thế giới", Zhao Yongsheng, nhà kinh tế tại Đại học Kinh tế và Thương mại Quốc tế Bắc Kinh, nói.
Dù vậy, họ cũng hoài nghi khả năng các nhà khoa học nước ngoài tạo ra đột phá ở Trung Quốc, vốn có những khác biệt về yếu tố chính trị và văn hóa so với Mỹ. Sau cùng, khi hai siêu cường cạnh tranh nhân tài, các nhà khoa học buộc phải cân nhắc về những đánh đổi.
"Họ bị kẹt giữa hai bên", Yu Xie, giáo sư xã hội học Đại học Princeton, bình luận.
Như Tâm (Theo Washington Post, Reuters, AFP)