Bảng tin trang cá nhân của tôi đặc kín tín hiệu cầu cứu: người mắc kẹt trên gác mái, người già lạnh và kiệt sức trên mái nhà, thai phụ tuyệt vọng khi pin điện thoại yếu dần...
Những cập nhật thật giả lẫn lộn dội nỗi hoảng sợ cho cả cộng đồng, đặc biệt là những người xa quê, chưa liên lạc được với người thân trong rốn lũ.
Trong khi lực lượng cứu hộ cần thông tin chính xác để hành động kịp thời, những tin đồn thất thiệt lại gây nhiễu loạn, làm phân tán nguồn lực. Phát tán thông tin sai lệch vào thời điểm sinh tử, vì thế, không khác gì một hành vi tội ác.
Khi lũ rút dần, có lại kết nối, tôi nhận được tin từ người ở vùng lũ nhắn ra, chỉ vài câu ngắn và ngắt quãng liên tục bởi mất sóng: "Nhà không còn gì hết", "Lũ cuốn đi hết rồi".
Giữa tâm lũ, người với người đang chia nhau từng chai nước, gói bánh, tấm chăn; đồng thời báo đài liên tục cập nhật nhà ngập, cầu gãy, người chết, người mất tích.
Nhưng một cơn lũ khác vẫn ào ạt không dứt: lũ tin đồn.
"Cả ngàn người chết ở Phú Yên", "gần trăm người trong căn nhà bị sập", "xác trôi nổi khắp nơi", kèm hình ảnh tang thương và ám ảnh. Những dòng trạng thái cầu siêu cho hơn trăm người tại một thôn, nhiều video bi thảm được chia sẻ chóng mặt, lướt điện thoại đâu đâu cũng bao trùm màu tang tóc.
Nhưng xem kỹ, tôi nhận ra không ít video là cảnh không rõ địa danh, nhiều đoạn lũ ở nước ngoài được lồng ghép, và rất nhiều video mô phỏng được tạo bởi AI.
Nghe đến con số "nghìn người chết", tôi lập tức liên hệ vài người bạn đang ở Phú Yên. Hai người khẳng định đó là tin thất thiệt; ba người khác cẩn trọng hơn: thiệt hại nặng thật, nhưng không có chuyện "cả nghìn" như mạng lan truyền.
Tôi đã rất phẫn uất về hậu quả của tin đồn vỡ đập ở vùng Vạn Lộc, xã Hòa Mỹ, Đắk Lắk. Cả xóm Mới hoảng loạn, vội vàng sơ tán trong đêm. Có hai vợ chồng rơi xuống cây cầu gãy và thiệt mạng. Ba con nhỏ đang tuổi ăn học bỗng thành mồ côi.
Dù tin giả rồi sẽ trôi đi như nước lũ, lớp bùn của nó bám lại rất lâu trong suy nghĩ. Người ta sợ lũ, nhưng cũng sợ bị lừa dối, sợ bị giấu thông tin. Và nếu nỗi sợ đó không được dẫn dắt bằng lý trí, bằng logic, bằng phản biện, nó trở thành nguồn nuôi dưỡng hoàn hảo cho tin giả và thuyết âm mưu.
Nhiều người viện dẫn một lý lẽ nghe có vẻ thấu cảm: "Tin giả nhưng sự cảm thông là thật". Đây là kiểu ngụy biện nguy hiểm. Cảm xúc có thể thật, nhưng một thông tin sai không trở thành đúng chỉ vì nó gây xúc động.
Tin tức, trước hết, phải là sự thật. Nếu không trung thực, mọi thương xót và phẫn nộ đều bị thao túng. Lấy cảm xúc để bao biện cho sai lệch dữ kiện chỉ khiến người bị hại từ tin giả nhiều hơn. Hệ lụy của nó không chỉ là sự hoang mang, mà có thể khiến phân tán nguồn lực cứu trợ, làm hao mòn niềm tin vào thông tin chính thống. Và nguy hiểm hơn, tin giả trở thành vùng trũng màu mỡ cho lừa đảo và trục lợi: kêu gọi đóng góp sai sự thật, dựng câu chuyện thương tâm để quyên tiền, chiếm đoạt tài sản dưới vỏ bọc "cứu trợ khẩn cấp".
Nghi ngờ là quyền của mỗi người. Không có thống kê nào tuyệt đối chính xác ngay từ đầu, vì con số thiệt hại có thể thay đổi khi công tác tìm kiếm tiếp tục. Nhưng nghi ngờ không thể trở thành lý do để bỏ qua tư duy phản biện. Tin vào kịch bản tệ nhất mà bỏ qua bằng chứng, không cần logic chỉ vì nó hợp với cảm xúc, đó không phải tỉnh táo, mà là "mù quáng thông tin".
Thời smartphone, một vụ va quệt giữa ngã tư cũng có vài góc quay. Vì thế, một thảm họa mà chỉ xuất hiện những con số tròn trịa, không địa chỉ, không nhân chứng, không hình ảnh, thì đó là tín hiệu giả.
Không thể dùng mạng xã hội để thống kê thiệt hại. Nhà nước có quy trình rõ ràng để xác nhận và hỗ trợ sau thiên tai. Từ năm 2021, theo Nghị định 20/2021/NĐ-CP về hỗ trợ khẩn cấp sau thiên tai, các khoản hỗ trợ sửa chữa, tái thiết nhà ở, mai táng phí đều phải có danh sách, quyết định và chữ ký chịu trách nhiệm. Một sinh mạng mất đi không chỉ để lại nước mắt, mà còn được ghi nhận trong hồ sơ. Phủ nhận quy trình đó một cách dễ dãi là một dạng xúc phạm khác đối với nỗi đau của những người đang chịu mất mát thật sự.
Ai cũng cần trang bị cả tư duy phản biện lẫn tự phản biện. Tư duy phản biện, đơn giản là bắt đầu bằng những câu hỏi tối thiểu: ai đưa tin, họ ở đâu, có hình ảnh xác thực không, mục đích là gì...
Mỗi con số phóng đại và mỗi câu chuyện bịa đặt đều làm lệch hướng nguồn lực và bào mòn niềm tin chung.
Mất mát lớn là có thật, tang thương là có thật, không thể phủ nhận, nhưng thương xót không thể bị dẫn dắt bằng sự hoang mang. Bình tĩnh không làm lũ rút nhanh hơn, nhưng bình tĩnh cũng là một dạng cứu trợ: cứu cho môi trường thông tin không chìm sâu hơn trong hỗn loạn.
Trong lúc nước lũ cuốn trôi mọi thứ, điều tử tế nhất bạn có thể làm - nếu không thể cứu giúp - thì đừng góp thêm một dòng chảy độc hại của tin giả.
Trương Đức Phương