Hai tập đoàn dầu mỏ lớn nhất của Nga Rosneft và Lukoil gần đây bị Mỹ đưa vào danh sách trừng phạt. Washington theo đó đóng băng tất cả tài sản của Rosneft và Lukoil tại Mỹ, đồng thời cấm tất cả công ty Mỹ giao dịch với hai doanh nghiệp này.
Động thái của Mỹ thể hiện bước đi cứng rắn hơn với Nga và phản ánh nỗi thất vọng ngày càng tăng của Tổng thống Donald Trump khi chưa thể thuyết phục người đồng cấp Nga Vladimir Putin chấm dứt xung đột Ukraine. Ông Trump trong nhiều tháng qua đã ngần ngại tung ra đòn trừng phạt như vậy với các công ty dầu khí Nga.
Ngay cả trước khi Mỹ tung ra đòn trừng phạt mới, Washington vẫn còn nhiều biện pháp có thể sử dụng để siết chặt nguồn xuất khẩu dầu của Nga. Chúng bao gồm việc đưa "đội tàu bóng tối" của Nga vào danh sách đen cho tới sử dụng lệnh trừng phạt thứ cấp với các ngân hàng, nhà giao dịch hay nhà máy lọc dầu ở các bên mua dầu Nga như Trung Quốc, Ấn Độ.
Giới quan sát cho rằng ông Trump có lý do để trì hoãn việc thực thi các biện pháp cứng rắn này, bởi Nga là một trong những nhà sản xuất dầu lớn nhất thế giới, nên bất cứ động thái trừng phạt nào cũng có nguy cơ gây ra cú sốc về nguồn cung toàn cầu và đẩy giá dầu lên cao. Chỉ trong vài giờ sau thông báo áp lệnh trừng phạt hai công ty dầu Nga, giá dầu toàn cầu đã tăng gần 6%, lên mức hơn 66 USD mỗi thùng, theo Guardian.
"Các lệnh trừng phạt dầu mỏ gần đây của chính quyền Tổng thống Trump đã tiếp tục đặt phương Tây vào tình thế tiến thoái lưỡng nan, đó là làm thế nào để chặn nguồn tài trợ cho chiến dịch của Nga ở Ukraine mà không gây tổn hại kinh tế cho chính mình", Georgi Kantchev, nhà phân tích của WSJ, nhận xét.
Một tàu chở dầu của Rosneft di chuyển qua eo biển Bosphorus ở Thổ Nhĩ Kỳ năm 2023. Ảnh: Reuters
Việc siết xuất khẩu dầu của Moskva đặc biệt phức tạp với Washington vào thời điểm các chính sách thuế quan của Tổng thống Trump đã gây ra nhiều biến động về vật giá và sinh hoạt phí, khiến cử tri không cảm nhận được những dấu hiệu khởi sắc về kinh tế, trong khi cuộc bầu cử quốc hội giữa kỳ đang đến gần.
Lệnh trừng phạt của Mỹ có thể tạo ra những rào cản mới cho các dự án năng lượng của Nga ở nước ngoài và có thể làm gián đoạn thương mại quốc tế. Lukoil ngày 27/10 cho biết có kế hoạch bán tài sản quốc tế, chiếm khoảng 1/3 hoạt động của tập đoàn, để đối phó với các lệnh trừng phạt.
Lukoil chiếm 75% cổ phần tại mỏ dầu West Qurna-2 ở Iraq. Tập đoàn này cũng nắm một số cổ phần trong các dự án khai thác và xử lý mỏ khí ngưng tụ ở Kazakhstan và Azerbaijan, trong khi sở hữu hoàn toàn các nhà máy lọc dầu ở Bulgaria và Romania.
Tài sản chính ở nước ngoài của Rosneft là 49% cổ phần trong Nayara Energy, công ty Ấn Độ vận hành nhà máy lọc dầu Vadinar lớn thứ ba của nước này với khoảng 8% công suất lọc dầu của quốc gia.
Sergei Vakulenko, cựu giám đốc điều hành dầu mỏ Nga và hiện là thành viên cấp cao tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế, cho hay các lệnh trừng phạt có thể khiến các công ty "gần như không thể" được nhận cổ tức, đồng thời chúng cũng có thể gây khó khăn trong giao dịch với các nhà cung cấp, ngân hàng và đối tác khác.
Tuy nhiên, giới quan sát cho rằng xuất khẩu dầu của Nga vẫn duy trì mức ổn định bất chấp lệnh trừng phạt, khi họ tin Moskva vẫn có một số cách chống đỡ.
"Cho đến nay, xuất khẩu dầu thô Nga đã tỏ ra kiên cường khi đối mặt với các lệnh trừng phạt", báo cáo gửi tới khách hàng của ngân hàng đầu tư Morgan Stanley ở Mỹ cho hay.
Kể từ khi phương Tây lần đầu áp các biện pháp trừng phạt do xung đột Ukraine bùng phát, Nga đã chuyển hướng xuất khẩu dầu thô sang phía Đông, tăng hợp tác với Trung Quốc và Ấn Độ. Hai nước đã mua hàng triệu thùng dầu Nga mỗi ngày với mức chiết khấu lớn, khẳng định đây là quyền của họ, bất chấp áp lực từ phương Tây.
Giá trị xuất khẩu các sản phẩm nhiên liệu hóa thạch của Nga từ ngày 24/2/2022 tới tháng 9/2025 (Đơn vị: tỷ euro). Đồ họa: Guardian
Chuyên gia cho rằng vẫn có những lỗ hổng trong cách phương Tây trừng phạt dầu Nga.
Liên minh châu Âu (EU) và Anh đã áp các biện pháp trừng phạt mạnh tay với dầu khí Nga, nhưng phần lớn quyền thực thi nằm ở Mỹ. Bộ Tài chính Mỹ có cơ quan thực thi trừng phạt mạnh mẽ và giàu kinh nghiệm trong việc giám sát hành vi lách luật. EU và Anh thiếu cơ chế giám sát tập trung như vậy, theo đó giao trách nhiệm cho từng nước thành viên liên minh.
Không giống như châu Âu, Mỹ thường xuyên triển khai các biện pháp trừng phạt thứ cấp với thực thể ngoài Mỹ nếu giao dịch với đối tượng nằm trong danh sách trừng phạt. Washington buộc họ tuân thủ bằng cách đe dọa cắt quyền tiếp cận hệ thống tài chính Mỹ.
"Nỗi sợ bị đóng băng khỏi mạng lưới thanh toán bằng đồng đôla Mỹ là rất thực tế", Robin Brooks, nhà nghiên cứu cấp cao tại Viện Brookings, nói.
Mỹ và châu Âu cũng không hoàn toàn đồng điệu trong chính sách trừng phạt. Theo thống kê của Brooks, EU đã nhắm mục tiêu 550 tàu trong "đội tàu bóng tối" của Nga, trong khi Anh áp trừng phạt với khoảng 500 tàu. Các biện pháp của họ gồm đóng băng tài sản và trừng phạt chủ sở hữu cùng nhà điều hành tàu, cũng như cấm các tàu cập cảng châu Âu.
Mỹ trong khi đó chỉ nhắm mục tiêu 216 tàu. Chính quyền ông Trump cũng hầu như không tham gia vào biện pháp áp trần giá dầu do nhóm G7 thiết lập. Biện pháp này chỉ cho phép dầu Nga được giao dịch với các nước ngoài phương Tây dưới mức trần đặt ra, hiện ở mức 47,6 USD mỗi thùng.
Sau các lệnh trừng phạt trước đây của Mỹ đối với hai công ty dầu mỏ lớn của Nga là Gazprom và Surgutneftegas, các nhà máy lọc dầu Ấn Độ đã ứng phó bằng cách mua dầu thông qua mạng lưới phức tạp gồm "các bên thứ ba hoặc trung gian", theo Muyu Xu, nhà phân tích dầu mỏ cấp cao tại Kpler ở Bỉ.
Xu nhận định phương thức này cũng có thể tiếp tục được sử dụng để xuất khẩu dầu Nga sang Ấn Độ và Trung Quốc sau các lệnh trừng phạt mới.
Tàu chở dầu neo tại vịnh Nakhodka, Nga ngày 4/12/2022. Ảnh: Reuters
Clayton Seigle, người đứng đầu mảng năng lượng và địa chính trị tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), nhận định những chiêu lách luật này sẽ giúp hầu hết lượng dầu Nga bị Mỹ trừng phạt cuối cùng "sẽ được tẩy trắng".
"Yếu tố mang tính quyết định ở đây không phải là bên mua dầu sẽ làm gì, mà là Mỹ sẽ thực thi lệnh trừng phạt thế nào", Seigle nói.
David Goldwyn, thành viên cấp cao tại tổ chức Hội đồng Đại Tây Dương, cho hay dù chính quyền ông Trump cảnh báo các bên nhập khẩu dầu Nga có nguy cơ bị áp lệnh trừng phạt thứ cấp, Washington dường như còn ngần ngại hành động quyết liệt.
"Chính quyền Mỹ cho đến nay chưa áp lệnh trừng phạt thứ cấp với Trung Quốc vì nước này nhập khẩu dầu thô Nga hoặc Venezuela", ông nói.
Richard Nephew, cựu quan chức cấp cao về biện pháp trừng phạt của Bộ Ngoại giao Mỹ, chỉ ra rằng giới chức Mỹ đang đối mặt với tình thế khó xử, bởi họ không muốn làm chao đảo nền kinh tế toàn cầu, ảnh hưởng trực tiếp đến giá xăng ở Mỹ, khiến vật giá leo thang như dưới thời ông Joe Biden.
"Những gì đang diễn ra cho thấy Mỹ về cơ bản đang dừng ở bước phát tín hiệu, với kỳ vọng gây ra một số tổn thất cho nền kinh tế Nga", Nephew nói. Ông Trump dường như chờ đợi sự nhượng bộ của Nga dưới áp lực trừng phạt, nhưng ông Putin đến nay chưa cho thấy bất cứ dấu hiệu nào về điều đó.
Thanh Tâm (Theo WSJ, CNN, Moscow Times)