Trước đây giới học thuật than phiền ngân sách cho nghiên cứu khoa học (NCKH) thấp nên hoạt động NCKH có chất lượng tầm quốc tế - như được thể hiện qua các bài báo quốc tế ở hạng Q1-Q2 trong nước còn thấp, thậm chí ở một số trường đại học còn không có.
Khi ngân sách thấp, việc đầu tư vào cơ sở vật chất, như phòng thí nghiệm và các trang thiết bị hiện đại đáp ứng nhu cầu nghiên cứu, cũng thấp. Có nhà khoa học - làm việc ở viện nghiên cứu hàng đầu - mà máy móc thí nghiệm lạc hậu đến độ anh phải gửi mẫu sang nước ngoài phân tích. Chi phí này không nhỏ, và không hạch toán được vào ngân sách đề tài do Nhà nước cấp. Anh cậy nhờ mối quan hệ có sẵn với thầy giáo hoặc đồng nghiệp cũ trong thời gian làm nghiên cứu sinh tiến sĩ ở nước ngoài. Có lúc họ giúp miễn phí, có lúc anh phải tự bỏ tiền túi. Nghiên cứu sinh do tôi hướng dẫn ở Việt Nam trong thời gian qua và hiện tại vẫn đang sử dụng hạ tầng tính toán hiệu năng cao ở Đại học Utah - nơi tôi từng giảng dạy. Kể cả sử dụng thư viện số của trường, các bạn ấy không thể tiếp cận được ở Việt Nam. Điều này hạn chế việc phát triển năng lực con người trong NCKH, đặc biệt người có khả năng vận hành và sử dụng các trang thiết bị hiện đại.
Nhưng bây giờ, khi ngân sách NCKH tăng gấp đôi, bài toán "con gà - quả trứng" xuất hiện. Năng lực nghiên cứu khoa học cốt yếu nằm ở con người. Do đó phần lớn ngân sách trong các đề tài NCKH ở nước ngoài là để trả lương nghiên cứu sinh nhằm phát triển năng lực con người. Thực tế này cũng cho thấy tầm quan trọng trong chính sách cũng như cơ chế tuyển chọn, nuôi dưỡng, và giữ chân người tài, nhất là khi nền khoa học Việt Nam có tình trạng chảy máu chất xám.
Việt Nam đang thiếu các phòng thí nghiệm với trang thiết bị hiện đại. Thiết bị nghiên cứu hiện đại lại cần được vận hành bởi người có chuyên môn cao. Nhưng số lượng người có đủ năng lực lại ít, nên trong quá khứ nhiều trường hợp trang thiết bị phải nằm "đắp chiếu".
Theo tôi, để giải quyết bài toán "con gà quả trứng", Việt Nam không cần phải đầu tư xây phòng lab và trang thiết bị cho mỗi dự án, mà Chính phủ có thể xây dựng chiến lược phát triển trung tâm nghiên cứu khoa học cấp quốc gia cho từng vùng. Đây là những tổ chức có thu và được phát triển như một doanh nghiệp. Các trung tâm này được chính phủ đầu tư trang thiết hiện đại, căn cứ vào việc đánh giá năng lực và nhu cầu phát triển của từng vùng. Trung tâm được mở ra cho tất cả nhà khoa học từ các trường đại học, viện nghiên cứu, kể cả doanh nghiệp sử dụng như dịch vụ. Khi đó kinh phí cho đề tài khoa học có phần chi phí trả tiền dịch vụ sử dụng trang thiết bị ở các trung tâm này. Trung tâm dùng nguồn thu vận hành trang thiết bị, bảo trì, mua sắm mới.
Tất nhiên các trung tâm này có những dự án nghiên cứu khoa học riêng, có thể phát triển thành sản phẩm có khả năng thương mại hóa. Như thế, chính phủ sẽ có thời gian phát triển con người qua các đề tài nghiên cứu khoa học, đồng thời giải quyết vấn đề khả năng tiếp cận trang thiết bị hiện đại. Thêm nữa, việc vận hành như tổ chức có thu sẽ giúp giảm gánh nặng ngân sách nhà nước, đồng thời tạo động lực thúc đẩy hiệu quả hoạt động của các trung tâm nghiên cứu khoa học quốc gia này. Tuy nhiên để mô hình hoạt động này thành công, mô hình quản trị và cơ chế chia sẻ lợi ích cần được rõ ràng và minh bạch.
Mặt khác, các quỹ nghiên cứu khoa học quốc gia ở nước ngoài thường có hội đồng tư vấn gồm những tổng công trình sư giúp đưa ra những bài toán lớn, phù hợp với chiến lược phát triển quốc gia. Từ những bài toán lớn dài hạn này, họ giúp chia nhỏ thành những bài toán trung hạn qua những Chương trình trọng điểm. Sau đó mới kêu gọi các giáo sư, nhà nghiên cứu nộp đề tài, cấp kinh phí. Như vậy, ngân sách NCKH được đầu tư tập trung hơn vào các chiến lược trọng tâm theo định hướng phát triển KHCN quốc gia. Một phần ngân sách sẽ vẫn được dành cho các đề tài hướng tự phát từ các nhà nghiên cứu.
Với những nhận định đúng đắn và các chính sách sát sườn gần đây, tôi tin rằng, việc xây dựng các trung tâm nghiên cứu khoa học cấp quốc gia đồng thời với chiến lược thu hút 100 tổng công trình sư, chất lượng nghiên cứu khoa học ở Việt Nam sẽ tăng tốc trong thời gian tới.
Trương Nguyện Thành