Teresita Emilio, 62 tuổi, quan sát kỹ xung quanh rồi ngồi xuống cạnh một gốc cây khó nhìn thấy bằng mắt thường trên ngọn đồi ở Benguet, tỉnh miền núi phía tây đảo Luzon của Philippines. Bà bắt đầu đào chậm rãi bằng thuổng, rồi dùng tay tiếp tục bới đất.
"Tôi cần phải cẩn thận. Tôi không muốn làm nó bị sứt", Emilio vừa nói vừa luồn tay vào hố nhỏ rồi kéo mạnh.
Một tiếng "rắc" vang lên. Bà nhẹ nhàng kéo ra phần rễ củ mập mạp, phần đầu ánh lên màu tím. Đó là khoai mỡ tím, còn gọi là ube. Loại củ với màu sắc đặc trưng này đang tạo ra cơn sốt trên thế giới, nhu cầu ngày càng tăng trong khi những nông dân như bà Emilio không theo kịp để đáp ứng.
Loại khoai mỡ tím đặc trưng của Philippines. Ảnh: Inquirer
Ube là loại nông sản bản địa của Philippines, có vị ngọt và thoảng mùi đất cùng màu tím nổi bật, thường bị nhầm với khoai môn. Chúng chủ yếu được trồng trên các thửa ruộng nhỏ, mang tính mùa vụ, từ lâu đã được chế biến thành mứt, kem và bánh. Ube halaya, một loại mứt sánh mịn màu tím đậm được làm từ ube luộc chín, nghiền nhuyễn, nấu với nước cốt dừa hoặc sữa đặc và bơ, là một ví dụ.
"Ube được xem là món tráng miệng độc đáo và quan trọng ở Philippines", Raymond Macapagal, phó giáo sư tại Trung tâm Nghiên cứu Quốc tế, Đại học Philippines, trả lời Arab News.
"Nó có thể được thưởng thức riêng hoặc dùng để tạo sắc tím bắt mắt cho món tráng miệng khác. Trong ẩm thực Philippines, ube gần như chỉ được sử dụng cho món ngọt, nhưng gần đây đã xuất hiện công thức thử đưa ube vào các món mặn", ông Macapagal tiếp tục.
Sắc tím bắt mắt cùng hương vị nhẹ nhàng khiến ube nhanh chóng lan truyền trên thế giới. Ở khu Sunnyside, thành phố New York, Mỹ, nhiều người xếp hàng trước một tiệm bánh từ khi cơ sở chưa mở cửa để chờ mua bánh doughnut brioche phủ lớp men tím óng ánh. Tại Paris, Pháp, thực khách nhâm nhi những ly latte sắc tím, hương bùi dịu nhẹ.
"Đây là loại 'matcha mới'", Cheryl Natividad-Caballero, Thứ trưởng Nông nghiệp Philippines phụ trách các loại cây trồng giá trị cao, trong đó có ube, nói. "Trước yêu cầu ngày càng lớn từ nhu cầu tăng cao, chúng tôi buộc phải cải thiện hệ thống".
Cơ sở dữ liệu về nông nghiệp và lương thực của Liên Hợp Quốc không tách riêng số liệu xuất khẩu ube khỏi các loại khoai khác, nhưng theo giới chức và các nhà khoa học, Philippines là nước xuất khẩu ube lớn nhất thế giới.
"Chúng tôi vẫn là nhà sản xuất hàng đầu", bà Natividad-Caballero nói. "Các nước khác thậm chí còn không biết ube là gì suốt một thời gian dài và thường nhầm nó với các giống khoai lang tím. Đó là hai thứ hoàn toàn khác nhau".
Philippines đang đối mặt nhiều thách thức để duy trì vị thế này. Sản lượng ube thường niên đã giảm từ hơn 15.000 tấn năm 2021 xuống còn 14.000 tấn trong hai năm vừa qua. Xuất khẩu tăng gấp 4 lần trong những năm gần đây, lên hơn 200 tấn mỗi năm, hơn nửa trong số này xuất sang Mỹ. Philippines thậm chí phải nhập khẩu một phần ube từ Việt Nam để đáp ứng nhu cầu trong nước.
"Tổng nguồn cung chỉ vừa đủ đáp ứng nhu cầu", bà Natividad-Caballero nói.
Cơn sốt xoay quanh ube là điều hoàn toàn mới với những nông dân như Emilio. Bà học cách trồng loại củ này từ bé, trên triền đồi ở Benguet. Những củ khoai khi đó thường dành cho hàng xóm và người chịu khó vượt núi tìm đến mua. Mọi thứ hoàn toàn khác với "cơn thèm" của thế giới lúc này.
"Tôi từng có rất nhiều ube, nhiều khi còn bỏ đi", bà nói. "Còn bây giờ, chúng đang dần cạn kiệt".
Một nguyên nhân khiến ube khan hiếm là thiếu cây giống. Những nông dân như bà Emilio đang bán gần như toàn bộ ube thu hoạch được vì giá tăng cao. Đến cuối vụ, họ hầu như không còn gì để làm giống cho vụ sau. Ube cũng có thể trồng từ hạt, nhưng cách này rất chậm và thiếu ổn định.
Jenelyn Banares, nông dân trồng ube ở thị trấn San Francisco, tỉnh Quezon, miền nam đảo Luzon, cũng rơi vào tình cảnh tương tự. "Tôi đã thử mua giống từ những nông dân khác, nhưng họ cũng không còn củ để trồng", bà Banares nói.
Biến đổi khí hậu cũng là mối đe dọa.
Ube được coi là một trong những loại cây sống khỏe nhất ở Philippines, phát triển tốt trong cả mùa khô và mùa mưa tại nước này, theo bà Grace Backian, nhà nghiên cứu hàng đầu về ube tại Đại học Bang Benguet.
Đất khô và ánh nắng mạnh thúc đẩy ube ra rễ và lá. Mưa sau đó làm củ phình to, đôi khi nặng tới hơn 10 kg. Nhưng mọi thứ đã bị đảo lộn do biến đổi khí hậu.
"Bây giờ không thể biết khi nào trời mưa, khi nào trời nắng", bà Banares nói.
Những tháng thường khô giờ đây lại mang mưa, khi các cơn bão mạnh tấn công quần đảo thường xuyên hơn. Tháng 11 này, ngay đầu vụ thu hoạch ube, hai cơn bão đã quét qua quần đảo chỉ trong một tuần.
Nếu mưa quá nhiều, ube sẽ bị úng nước, thối trong đất. Nếu gió mạnh làm rách quá nhiều lá, cây hấp thụ ánh sáng kém và héo úa. Khi khu vực trồng ube bị tàn phá, nông dân Philippines cũng không có giải pháp nào để xử lý nhanh chóng. Họ phải chờ đến vụ tiếp theo để bắt đầu lại.
Trong khi đó, chính phủ Philippines lại đang cắt giảm sự hỗ trợ dành cho nông dân. Ngân sách phân bổ cho Bộ Nông nghiệp để phát triển ube năm 2026 giảm 10%, xuống còn khoảng 10 triệu peso (170.000 USD), bà Natividad-Caballero cho biết. Bộ dự kiến dùng số tiền này để chuyên canh ube, từ đó tạo thêm cây giống cho nông dân.
Bánh muffin với màu tím từ ube Philippines. Ảnh: Arab News
Trên triền đồi Benguet, bà Emilio đặt những củ ube vừa đào lên một tảng đá phủ rêu ngoài nhà để rửa. Emilio kể rằng bà bắt đầu trồng ube sau mùa dứa vì nó giúp nuôi sống gia đình trong mùa mưa. Ube giúp bà luôn nhớ ký ức về mẹ và cảm thấy gần gũi hơn với nông dân khác trong thị trấn.
Bà nhấn củ ube dưới nước lần cuối và vỗ nhẹ. "Tôi nghĩ mình sẽ trồng củ này", bà nói.
Như Tâm (Theo Arab News, BBC, Reuters)