Sáng sớm một ngày tháng 12 năm ngoái, bác sĩ Mamdouh Zoubi lái xe đến trang trại ở rìa thị trấn nhỏ Izraa phía nam Syria, để thu gom các thi thể trong ngôi mộ tập thể vừa được tìm thấy.
Những người chủ mới của trang trại, được bán ngay sau khi chính quyền tổng thống Bashar al-Assad sụp đổ, đã tình cờ phát hiện ra các thi thể và báo cho bác sĩ Zoubi. Ông là một trong số ít chuyên gia pháp y trong khu vực. Khu chôn cất này, hiện là trang trại cà chua, nằm cạnh một trạm gác quân sự từng do binh sĩ chính quyền Assad kiểm soát nhiều năm.
Tới đêm, nhóm của bác sĩ Zoubi tìm thấy 31 thi thể với mức độ phân hủy khác nhau ở một góc trang trại. Thi thể xếp chồng lên nhau, bằng chứng cho thấy nhiều đợt chôn cất đã diễn ra trong nhiều năm.
"Tất cả những người vẫn mất tích, nếu họ không xuất hiện sau khi chính quyền Assad sụp đổ thì tức là họ đã bị chôn vùi đâu đó dưới lòng đất", ông Zoubi nói.
Kể từ khi chính quyền Assad sụp đổ vào ngày 8/12/2024, người dân Syria liên tục báo cáo về việc tìm thấy các ngôi mộ tập thể khi họ đào bới đống đổ nát của các tòa nhà bị đánh bom và lấy lại đất nông nghiệp bị bỏ hoang suốt thời gian nội chiến.
Quy mô những ngôi mộ tập thể rất khác nhau, từ những cánh đồng chứa hàng chục nghìn nạn nhân cho đến những mảnh đất nhỏ hơn chứa hàng chục thi thể. Trung tâm Quốc tế Công lý Chuyển tiếp cùng nhóm Luật sư và Bác sĩ vì Nhân quyền Syria đã thống kê được 134 ngôi mộ tập thể trên toàn quốc và giới chuyên gia dự đoán con số chắc chắn sẽ còn tăng.
Chính quyền Syria thời ông Hafez al-Assad và con trai là Bashar al-Assad bị cáo buộc đã bỏ tù và giết hàng nghìn người trong 50 năm cầm quyền. Cuộc nổi dậy năm 2011 nhằm lật đổ Bashar al-Assad, cùng chiến dịch đáp trả của ông trong hơn một thập kỷ rưỡi sau đó, đã khiến nửa triệu người thiệt mạng. Các vụ giết chóc do phe nổi dậy thực hiện và nhiều năm hoành hành của tổ chức Nhà nước Hồi giáo tự xưng (IS) tiếp tục làm tăng thêm thương vong. Trận động đất năm 2023 cũng cướp đi hàng chục nghìn sinh mạng ở Thổ Nhĩ Kỳ và Syria.
Các thành viên thuộc tổ chức Mũ bảo hiểm Trắng của Syria chuẩn bị vận chuyển những thi thể được phát hiện tại một ngôi mộ tập thể ở Damascus hồi tháng 12/2024. Ảnh: Reuters
Tại bệnh viện nơi ông Zoubi làm việc, ông đánh số và chụp ảnh từng thi thể cùng với các mảnh thắt lưng, khăn quàng cổ, quần áo được tìm thấy đi kèm. Một số người đã khuất mặc cả quân phục.
Ông để các thi thể trong nhà xác bệnh viện khoảng hai tuần. Khi không có ai nhận, ông giữ lại răng và các mẫu ADN khác từ mỗi thi thể, sau đó đưa họ đi chôn cất.
Quy mô những ngôi mộ tập thể và tính phức tạp của các sự kiện giết chóc đang tạo ra cơn đau đầu đối với giới lãnh đạo mới tại Syria, khi họ không biết làm thế nào để khép lại quá khứ cho gia đình các nạn nhân cũng như thực thi công lý để trấn an người dân.
Công việc điều tra tội phạm chiến tranh tốn rất nhiều thời gian ngay cả trong những điều kiện tốt nhất. Các nhà khoa học ở Bosnia hiện vẫn nỗ lực xác định danh tính khoảng 1.000 trong 8.000 thi thể từ vụ thảm sát Srebrenica năm 1995.
Chính phủ Syria, cùng với các cơ quan nước ngoài, như Ủy ban Chữ thập Đỏ Quốc tế, đang chuẩn bị bắt tay vào một quy trình lâu dài, bất định và gian khổ để thu thập mẫu ADN nhằm xác định người đã khuất. Rủi ro đặt ra đối với bất kỳ cuộc điều tra nào là liệu nó có thể giúp Syria lật sang trang mới sau nội chiến không, hay đất nước sẽ lại rơi vào vòng xoáy bạo lực.
Mặc dù tình hình Syria năm nay đã ổn định hơn, hai đợt bạo lực bè phái và một cuộc đối đầu giữa chính phủ mới với các nhóm dân quân ở miền nam và đông bắc đất nước đang đe dọa kéo xung đột trở lại.
Quy mô của thách thức đang đặt gánh nặng to lớn lên Mohammad Reda Jalkhi, lãnh đạo mới của Ủy ban Quốc gia về Người Mất tích Syria. Ông cùng nhóm chuyên gia đang xây dựng kế hoạch điều tra toàn diện các ngôi mộ tập thể, nhưng việc thực hiện nó đòi hỏi một đội ngũ chuyên gia pháp y, thiết bị xét nghiệm ADN cùng nhiều nguồn lực khác có thể tiêu tốn tới 200 triệu USD.
Vị trí phát hiện những ngôi mộ tập thể ở Syria. Đồ họa: Trung tâm Quốc tế về Công lý Chuyển tiếp/WSJ
Vào mùa xuân năm 2011, khi phong trào nổi dậy lan rộng khắp Trung Đông và người dân Syria tràn ra đường đòi thay đổi, chính quyền Assad đã phát động một chiến dịch bắt bớ.
Họ bị cáo buộc xử tử hàng nghìn người trong các nhà tù và cơ sở an ninh. Nhiều người chết do bị tra tấn, thiếu thức ăn, nước uống và chăm sóc y tế. Các nhà điều tra nghi ngờ hàng nghìn người có thể đã chết chỉ riêng tại nhà tù Saydnaya bên ngoài thủ đô Damascus, nơi lính canh treo cổ hàng chục, thậm chí hàng trăm tù nhân cùng một lúc.
Lúc bấy giờ, những chiếc xe tải hai lần một tuần sẽ chở các thi thể tới một nghĩa trang ở thị trấn Najha nằm bên con đường dẫn đến sân bay phía nam Damascus.
Muhammad Afif Naifeh, người từng làm việc tại phòng tang lễ của Damascus, nhớ lại tại nghĩa trang này vào ban đêm, một nhóm quan chức và công nhân thành phố sẽ chờ đợi xe tải tới để chôn cất các thi thể. Những chiếc xe bề ngoài không khác gì xe tải lạnh thông thường dùng để chở hàng hóa ra chợ.
Một tài xế xe tải thuộc bộ phận y tế của quân đội Syria cho biết ban đầu, các thi thể được bao phủ bằng túi ni lông. Nhưng không lâu sau, nhân viên an ninh chở thi thể tới nghĩa trang trong tình trạng không che đậy, chỉ được đánh dấu bằng các con số cho biết họ đã chết trong nhà tù hay trạm kiểm soát nào.
Vào năm 2012 và 2013, người tài xế trên đã chở các thi thể đến một ngôi mộ tập thể nằm trên đỉnh đồi gần thị trấn al-Tall. Trong lúc những công nhân khác đẩy thi thể xuống hố, anh đứng sang bên, hút thuốc và nhìn về phía ánh đèn thành phố Damascus.
"Mùi hôi thối không thể chịu nổi", anh nói. "Giống như một cơn ác mộng kinh hoàng".
Các cơ quan tình báo thuộc chính quyền Assad thường chỉ gọi các ngôi mộ tập thể như vậy là "một địa điểm đã được biết đến". Thay vì đề cập chi tiết nguyên nhân tử vong, giấy chứng tử chỉ ghi đơn giản là tim của tù nhân đã ngừng đập.
Địa điểm được cho là một ngôi mộ tập thể ở bên ngoài thủ đô Damascus, Syria, hồi năm 2024. Ảnh: AFP
Vào một buổi sáng hồi tháng 8, tiến sĩ Anas Hourani cùng hai đồng nghiệp đang cặm cụi rửa xương người. Những bộ hài cốt được phát hiện vài ngày trước đó trong một cái giếng ở ngôi làng Ma'an bên ngoài thành phố Hama. Chúng sau đó được chuyển đến Damascus để ông Hourani và nhóm của ông kiểm tra tại Trung tâm Nhận dạng Syria, phòng thí nghiệm pháp y thành lập hồi đầu năm.
Do bị ngâm dưới giếng nhiều năm, những bộ xương trở nên lẫn lộn đến mức các nhà khoa học vẫn chưa chắc chắn có bao nhiêu người. Họ ước tính có khoảng 7 bộ. Họ sẽ phải lắp ráp lại xương thành từng bộ hài cốt rồi đối chiếu răng với hồ sơ y tế. Nếu không thành công, họ sẽ đánh số bộ hài cốt và lưu giữ mẫu ADN để xét nghiệm trong tương lai. Các mảnh quần áo sẽ được cất giữ trong ngăn kéo phòng trường hợp người thân có thể nhận dạng.
Tiến sĩ Hourani và đội ngũ nhỏ của ông là những người bạn cũ. Họ mới chỉ bắt đầu công việc nhận dạng thi thể gần đây. Ủy ban Quốc gia về Người Mất tích đang dừng công việc khai quật tại các ngôi mộ tập thể lớn trong lúc chuẩn bị mở cuộc tìm kiếm người mất tích có hệ thống ở quy mô quốc gia. Giới chức lo ngại việc vội vàng khai quật những địa điểm lớn có thể làm xáo trộn hài cốt và gây phức tạp cho các cuộc điều tra tương lai.
Nhưng điều này không ngăn phòng thí nghiệm của tiến sĩ Hourani làm việc với hài cốt, thi thể từ những ngôi mộ tập thể nhỏ hơn. Công việc của họ đặc biệt có ý nghĩa với người dân ở Hama, 15 gia đình đã đến để nhận hài cốt là thân nhân của họ.
"Chúng tôi rất tâm huyết với việc tìm kiếm câu trả lời cho các gia đình", ông Hourani nói. "Người dân phải kiên nhẫn thêm một chút, sẽ cần nhiều thời gian".
Giống như nhiều người Syria, cư dân Ma'an và các ngôi làng xung quanh đang khao khát tìm ra câu trả lời về hàng trăm người thân mất tích. Việc phát hiện những bộ hài cốt trong giếng giúp họ có thêm manh mối.
Nhiều người từng cho rằng người thân của họ đã bị hành quyết trong nhà tù. Giờ đây, nhiều khả năng họ đã thiệt mạng trong vụ giết chóc mang tính bộc phát.
"Tôi cứ nghĩ anh trai mình ở Saydnaya, nhưng có lẽ anh ấy ở đây", Muthanna al-Mutairi, 40 tuổi, nói, chỉ về phía một miệng giếng gần nơi 7 bộ hài cốt vừa được tìm thấy.
Vương vãi trên nền đất xung quanh miệng giếng là những mảnh quần áo rách nát bị bỏ lại sau khi các thi thể đã được kéo lên. "Họ không chôn thi thể dưới đất vì họ không muốn bất cứ ai tìm thấy", al-Mutairi nói.
Vũ Hoàng (Theo WSJ, AFP, AP)