'Nhớ mùa thu Hà Nội' trong âm nhạc Trịnh Công Sơn

Sáng tác được Hội Nhạc sĩ Việt Nam vinh danh là một trong 50 ca khúc tiêu biểu giai đoạn 1975-2025, tối 29/10. Sinh thời, nhạc sĩ nhiều lần kể về chuyến thăm thủ đô năm 1985 - cơ duyên viết nên nhạc phẩm. Khi ấy, ông cùng ba đồng nghiệp được Bộ Văn hóa Liên Xô mời sang thăm. Khi trở về, ông ở lại Hà Nội một tháng. Mỗi sáng, nhạc sĩ cùng nhà phê bình mỹ thuật Thái Bá Vân đi loanh quanh gặp bạn bè. Chiều chiều, cả hai lên Hồ Tây, nằm bên hồ uống lai rai và nhìn bầy sâm cầm đáp xuống, bay lên.

 

 

Hồng Nhung hát 'Nhớ mùa thu Hà Nội'

Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn không sinh ra ở Hà Nội nhưng từng câu chữ trong ca khúc lại khiến người nghe tưởng rằng ông đã sống và gắn bó nơi đây cả một đời. Bằng đôi mắt của một lữ khách nhưng trái tim của kẻ tri âm, ông đã nắm bắt những nét đẹp đặc trưng của Hà thành: Cây cơm nguội vàng, cây bàng lá đỏ, phố xưa nhà cổ, mái ngói thâm nâu. Những hình ảnh tưởng chừng bình dị ấy, qua ngôn ngữ và âm nhạc của Trịnh Công Sơn, đã trở thành ký ức tập thể của nhiều thế hệ.

 

 

Mỹ Tâm hát 'Nhớ mùa thu Hà Nội'

Mùa thu qua ngôn ngữ của ông trầm mặc như tranh phố Phái, với những gam màu đối lập ẩn hiện. Sắc vàng của cây cơm nguội tương phản sắc đỏ của lá vàng, tạo ý niệm về sự chuyển mùa. Mái ngói thâm nâu và những ngôi nhà cổ san sát trở thành chứng nhân của năm tháng đã qua, lưu giữ hoài niệm về một Hà Nội xưa cũ. Đó là một Hà Nội bình dị và lặng lẽ của thập niên 1980, khi nhịp sống đô thị hóa còn ở phía xa, và người ta vẫn có thể nghe rõ tiếng bước chân trên phố thu.

"Hà Nội mùa thu, mùa thu Hà Nội,
mùa hoa sữa về thơm từng ngọn gió,
mùa cốm xanh về, thơm bàn tay nhỏ,
cốm sữa vỉa hè, thơm bước chân qua"

Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn cảm nhận Hà Nội bằng mọi giác quan. Hình ảnh "cốm sữa vỉa hè" trong ca khúc từng được nhiều nhà nghiên cứu âm nhạc cắt nghĩa. Có người cho rằng ông nói về hạt cốm còn ngậm sữa, chín vào độ giữa thu - như một cách miêu tả hồn ẩm thực của người Hà Nội. Lại có ý kiến cho rằng "cốm sữa" là sự hòa quyện giữa hương hoa sữa và vị cốm xanh, một hình ảnh biểu tượng.

"Hồ Tây chiều thu, mặt nước vàng lay bờ xa mời gọi.
Màu sương thương nhớ, bầy sâm cầm nhỏ vỗ cánh mặt trời"

Hình ảnh những cánh chim bay giữa hoàng hôn được Trịnh Công Sơn khắc họa vừa thực vừa mơ. Trong câu hát, ánh sáng và chuyển động như hòa làm một, khiến khung cảnh Hồ Tây trở nên sống động.

Ca sĩ Khánh Ly, trong một lần thể hiện Nhớ mùa thu Hà Nội, từng nói rằng ấn tượng của bà về thủ đô khi ấy còn mờ nhạt. Bà có thể hình dung ra cây bàng, cây cơm nguội nhưng lại băn khoăn trước hình ảnh "bầy sâm cầm nhỏ vỗ cánh mặt trời". Khi được hỏi, nhạc sĩ giải thích đó là những chú chim bay đi tránh rét, dấu hiệu báo mùa thu đi qua, nhường chỗ cho mùa đông.

"Hà Nội mùa thu đi giữa mọi người,
Lòng như thầm hỏi, tôi đang nhớ ai,
Sẽ có một ngày trời thu Hà Nội trả lời cho tôi
Sẽ có một ngày từng con đường nhỏ trả lời cho tôi"

Từ không gian thực cảnh, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn dẫn người nghe vào thế giới nội tâm, nơi ông đối diện với chính mình qua câu hỏi không lời đáp: "Tôi đang nhớ ai?". Chủ thể trữ tình hòa vào phố xá và đám đông để rồi nhận ra nỗi cô đơn mơ hồ đang len lỏi. Đó là cảm giác chênh vênh, man mác của con người trong mùa thay áo, khi hoài niệm về những điều đã qua và đang đến.

Nhạc sĩ Văn Cao từng nhận xét Nhớ mùa thu Hà Nội là ca khúc "đầy đủ, đậm chất Hà Nội nhất" ông từng được nghe. 40 năm qua đi, ca khúc vẫn sống trong lòng khán giả như một biểu tượng về vẻ đẹp của mảnh đất Kinh Kỳ. Bài hát không quá dài, tiết tấu chậm nhưng đủ để gợi nên nhịp sống, không khí dịu dàng của Hà Nội.

Người đầu tiên thể hiện nhạc phẩm là Hồng Nhung, khi ấy chưa tròn 20 tuổi, vừa rời Hà Nội để vào TP HCM học tập. Giọng hát trong trẻo mang theo nỗi nhớ quê hương - nơi có bờ tường rêu phong, con đường rợp lá vàng, ban công phủ dấu thời gian từ thời Pháp thuộc. Sau này, nhiều ca sĩ tên tuổi như Khánh Ly, Mỹ Linh, Thu Phương từng thể hiện lại nhưng phiên bản của Hồng Nhung vẫn được nhiều người đánh giá xúc động nhất. Gần đây, nghệ sĩ Mai Hoa, ca sĩ Mỹ Tâm cũng biểu diễn bài hát, được nhiều người yêu thích. Khán giả nhận xét phiên bản của nghệ sĩ Mai Hoa thấm đẫm hoài niệm trong khi tiết mục của ca sĩ Mỹ Tâm nhẹ nhàng, tạo cảm giác gần gũi, thân thương.

Hà Thu