Vương Quang Khải, sinh năm 1979, là một trong những gương mặt tiêu biểu của thế hệ kỹ sư công nghệ Việt Nam đầu những năm 2000, góp công gây dựng nhiều sản phẩm Internet quan trọng, trong đó nổi bật là Zalo. Ứng dụng nhắn tin ra đời tháng 8/2012, hiện đã vượt qua hầu hết đối thủ nước ngoài để trở thành nền tảng kết nối phổ biến nhất Việt Nam với gần 80 triệu người sử dụng.

Trong bối cảnh Việt Nam xác định khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là động lực cho phát triển, ông Khải chia sẻ với VnExpress về việc phát triển nền tảng của người Việt cho người Việt, khoảnh khắc đối mặt với những thất bại, cũng như những định hướng trong kỷ nguyên AI.

- Zalo ra đời khi các nền tảng quốc tế đang chiếm lĩnh thị trường trong nước, điều gì khiến anh và đội ngũ khi ấy tin rằng mình vẫn có cơ hội?

- Khi bắt tay vào xây dựng Zalo, hành trang của chúng tôi chỉ có hai thứ: bài học xương máu từ thất bại trong quá khứ và sự lãng mạn có phần viển vông rằng người Việt có thể làm sản phẩm công nghệ chất lượng quốc tế. Nếu thiếu một trong hai thứ đó, có lẽ chúng tôi đã không đủ lý do để bắt đầu, và cũng không thể đi xa đến ngày hôm nay.

Trên Internet, người dùng có thể truy cập vào tất cả sản phẩm như nhau và giá đều bằng không, vậy sao họ phải dùng một sản phẩm kém hơn? Đó là bài học tôi nhận được sau khi phát triển mạng xã hội Zing Me năm 2009, từng đạt 10 triệu người dùng, nhưng rồi vẫn hụt hơi trước đối thủ Facebook và phải đóng cửa.

Thất bại cay đắng đó khiến tôi phải tư duy lại về cách tạo ra giá trị. Khi đối mặt với những người khổng lồ quốc tế, việc cố làm một sản phẩm tương tự và tốt hơn là bất khả thi. Cách duy nhất là làm ngược lại, tiến vào những ngách đối thủ không xem trọng, biến chính điểm yếu thành lợi thế.

Không thể so với hàng nghìn kỹ sư và vô số tính năng của các đối thủ ngoại, tôi chọn làm Zalo thật đơn giản để ai cũng có thể dùng. Nhận ra các dịch vụ OTT thường không ổn định trên nền tảng viễn thông non trẻ của Việt Nam khi ấy, chúng tôi nỗ lực để đảm bảo tính tin cậy, cụ thể là tốc độ và sự ổn định khi nhắn tin. Đối đầu Facebook với mạng lưới kết nối hàng tỷ người dùng toàn cầu, tôi ưu tiên tính riêng tư, nơi chỉ bạn bè có thể xem tài khoản và tương tác với nhau. Chính sức ép từ bên ngoài đã khiến chúng tôi phải tập trung vào các yếu tố Đơn giản, Tin cậy và Riêng tư, nhưng đó cũng là bước ngoặt may mắn và đúng đắn đã làm nên sản phẩm.

- Rất nhiều dự án Việt cũng từng có khởi đầu tốt, có lý tưởng rõ ràng, nhưng phát triển đến một mức nào đó thì trở nên nhạt nhoà, rồi dần biến mất. Với cách anh đưa Zalo từ con số 0 trở thành nền tảng "quốc dân" với hàng chục triệu người dùng, bài học lớn nhất anh rút ra là gì?

- Việt Nam có chuyện cười "Đẽo cày giữa đường", phản ánh hệ quả khi làm sản phẩm mà không có tầm nhìn dài hạn, chỉ phản ứng theo thị trường. Theo tôi, người làm sản phẩm phải bắt đầu từ chính mình. Tôi coi mình là "người dùng số 0", cũng là người dùng khó tính nhất. Tôi phải tự trả lời câu hỏi: "Cá nhân mình thực sự mong muốn một sản phẩm liên lạc như thế nào?". Sau khi có một tầm nhìn sản phẩm rõ ràng, chúng tôi mới dùng dữ liệu và phản hồi của thị trường để kiểm chứng và tinh chỉnh.

Ban đầu, Zalo được thiết kế để phục vụ những nhóm thân thiết như gia đình, bạn bè. Nhưng theo thời gian, người dùng bắt đầu dùng nó cho công việc, kinh doanh... khiến sản phẩm đứng trước nhiều yêu cầu mới. Người kinh doanh muốn giảm bớt riêng tư để tiếp cận khách hàng, giới văn phòng muốn bổ sung tính năng hỗ trợ công việc. Điều đó có nguy cơ làm nền tảng trở nên phức tạp, thiếu ổn định. Khi phải lựa chọn, ưu tiên số một của tôi là giữ các giá trị gốc của sản phẩm. Có những yêu cầu về kỹ thuật tưởng dễ nhưng đi ngược giá trị gốc, chúng tôi chủ động không làm, ví dụ chuyện đăng nhập cùng lúc trên nhiều máy.

Đây là sự đánh đổi có ý thức, nhưng cũng là nguồn gốc của nhiều phàn nàn. Tuy nhiên, tôi xác định một sản phẩm không thể đáp ứng tốt mọi nhu cầu. Thị trường đủ rộng cho vài sản phẩm chat khác nhau, còn Zalo cần tập trung nhất cho tập người dùng phổ thông, vốn là lý do cho sự tồn tại của chúng tôi. Về lâu dài, để dung hòa, chúng tôi phát triển những phiên bản chuyên biệt như Zalo Business để phục vụ nhu cầu cao cấp, nhưng không làm ảnh hưởng đến trải nghiệm của số đông.

- Những thay đổi về chính sách thời gian qua của Zalo có vẻ ngày càng siết quyền lợi người dùng miễn phí, khiến họ phải trả tiền để có các tính năng cao cấp. Đây có thể là bước đi rủi ro khi thị trường Việt vốn quen với các sản phẩm Internet "miễn phí". Vì sao đội ngũ quyết tâm làm việc này?

- Mô hình hoạt động phổ biến của Internet là cung cấp sản phẩm miễn phí, thu hút càng nhiều người dùng càng tốt, sau đó kiếm tiền thông qua quảng cáo. Tuy nhiên, mô hình này có một điểm yếu cốt lõi.

Có thể thấy kết quả tìm kiếm Google hiện nay tràn ngập quảng cáo và website rác. Luồng tin Facebook cũng rất thương mại và nội dung gần như không còn tính cá nhân. Về hiện tượng này, giới công nghệ có thuật ngữ "enshittification of platforms", dịch thoáng là "sự tha hoá của nền tảng". Các sản phẩm Internet có áp lực phải chiều theo mong muốn của người bỏ tiền, ở đây là nhà quảng cáo, và ngày càng xa rời giá trị ban đầu. Nhìn Facebook bây giờ, tôi không muốn một ngày Zalo cũng sẽ tràn ngập quảng cáo và biến thành nơi hoạt động kinh doanh chứ không phải là nơi kết nối con người.

Để phát triển bền vững, kết luận của tôi là các nền tảng nên nhận doanh thu trực tiếp từ người dùng để toàn tâm toàn ý phục vụ họ. Apple là một ví dụ, họ cung cấp sản phẩm và dịch vụ tốt đủ để người dùng vui vẻ trả tiền để được sử dụng. Zalo đang chuyển dần sang mô hình freemium, tương tự ChatGPT, Zoom hay Telegram. Các tính năng cao cấp, phục vụ sản xuất kinh doanh sẽ được quy hoạch vào gói thuê bao giá trị gia tăng. Dịch vụ nhắn tin gọi điện cơ bản vẫn miễn phí cho tất cả. Đây là một cam kết không thay đổi.

Tôi hiểu rằng khi Zalo bắt đầu có các gói thuê bao, nhiều người sẽ cảm thấy không quen, thậm chí khó chịu. Tôi đọc hết những phản hồi đó và thực sự trăn trở. Đây là một lựa chọn quyết định: hoặc đi theo con đường quảng cáo, dần dần đánh đổi trải nghiệm của người dùng để lấy doanh thu; hoặc tìm một con đường bền vững hơn để có thể tiếp tục đầu tư cho sản phẩm. Tôi chọn con đường thứ hai, dù biết khó khăn hơn, vì chúng tôi không muốn xây dựng một sản phẩm chỉ tồn tại vài năm.

- Tại sao các anh không đẩy mạnh việc tiến ra các thị trường quốc tế?

- Mọi công ty đều có giấc mơ vươn ra biển lớn, và chúng tôi cũng không ngoại lệ. Được truyền cảm hứng từ các thế hệ đi trước như FPT, Viettel, giai đoạn 2015, Zalo cũng đã thử sức ở một vài thị trường. Tuy nhiên, qua những trải nghiệm đó, chúng tôi có được bài học đắt giá: Thành công trong nước không phải do sản phẩm tốt nhất, mà vì nó phù hợp với người Việt. Lợi thế này không còn khi chúng tôi ở một thị trường xa lạ.

Nhìn rộng ra, các sản phẩm công nghệ thành công ở quy mô toàn cầu đa số đến từ các quốc gia phương Tây, nơi có sức hấp dẫn tự nhiên về văn hoá. Thường không phải sản phẩm của họ phù hợp với thế giới, mà thế giới tự điều chỉnh hành vi để sử dụng sản phẩm của họ.

Chính vì vậy, thay vì theo đuổi giấc mơ toàn cầu bằng mọi giá, chúng tôi tập trung vào mở rộng hệ sinh thái trong nước. Tiềm năng thị trường rất lớn. Chúng tôi đang mở rộng ứng dụng vào các lĩnh vực như hỗ trợ doanh nghiệp, dịch vụ công, và tích hợp AI.

- Nói đến AI, anh đánh giá thế nào về việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo hiện nay tại Việt Nam?

- Lịch sử công nghệ cho thấy, mỗi 10-15 năm lại có một làn sóng mới. Những công ty tốt nhất thời PC nhưng đến thời mobile cũng gần như thay đổi. Tôi nghĩ những công ty tốt nhất thời mobile khi sang thời AI cũng không còn nhiều. Với những làn sóng liên tục như thế, chúng ta sẽ phải tìm ra đợt sóng tiếp theo là gì.

Tôi tin AI là một làn sóng mới, và sẽ tạo ra những chuyển đổi rất lớn, không chỉ với ngành công nghệ mà còn với đời sống nói chung. Nó có thể lớn đến mức hiện tại nhiều người chưa hình dung được. Như thời kỳ đầu của smartphone, lúc ấy chúng ta không thể tưởng tượng một ngày ai cũng có một chiếc điện thoại thông minh bên mình. Thế hệ trước chúng tôi coi máy tính là xa xỉ, còn thế hệ sau coi smartphone là điều hiển nhiên. Tôi tin vài năm nữa, AI cũng trở thành một phần hiển nhiên như thế, và những làn sóng như vậy thường mang đến thay đổi khủng khiếp.

Ứng dụng AI hiện nay theo tôi có hai hướng. Thứ nhất là các sản phẩm mà AI là trọng tâm. Thứ hai là nhúng AI để cải thiện trải nghiệm của những sản phẩm có sẵn. Chúng tôi đi theo cả hai hướng này và tin AI có thể âm thầm làm cuộc sống tiện hơn, gần hơn. Ước tính khoảng 20 triệu người đang sử dụng các tính năng liên quan tới AI trên Zalo mỗi tháng. Tuy nhiên, tôi nghĩ cơ hội lớn nhất còn ở phía trước khi công nghệ liên tục có những đột phá mới.

- Anh nghĩ sao khi có người nói rằng việc phát triển AI mới là mục tiêu cuối, còn những sản phẩm như phần mềm chat, mạng xã hội chỉ là công cụ để thu thập dữ liệu?

- Điều đó có thể đúng với nền tảng mạng xã hội mở, sống nhờ quảng cáo. Còn với những nền tảng ưu tiên sự riêng tư sẽ rất khác. Thứ nhất, ngay từ thiết kế ban đầu, chúng tôi đã quy hoạch không lưu trữ nội dung của người dùng. Chúng tôi chưa bao giờ và cũng không có ý định khai thác nội dung tin nhắn vào mục đích kinh doanh. Thứ hai, như đã chia sẻ ở trên, nền tảng muốn thành công bền vững thông qua việc cung cấp dịch vụ hữu ích và được người dùng vui vẻ trả tiền. Trong trường hợp cần dữ liệu huấn luyện AI, chúng tôi chủ động xin chia sẻ và chỉ sử dụng khi được phép.

Các ràng buộc pháp lý cũng như tiêu chuẩn đạo đức rất quan trọng đối với sản phẩm công nghệ, vốn có nhiều ảnh hưởng xã hội. Chúng tôi định nghĩa đạo đức là những gì chúng ta tự giác muốn làm hoặc không làm dù pháp luật không có quy định. Và với triết lý xây dựng sản phẩm cho bản thân mình và người thân của mình dùng, tôi luôn tự đưa ra câu hỏi "Có muốn được/bị đối xử như vậy không?". Đây là phép thử cốt lõi cho các quyết định đạo đức của chúng tôi.

- Ở vị trí người xây dựng nền tảng có hàng chục triệu người dùng, anh nhận ra điều gì đặc biệt trong hành vi, thói quen hoặc tâm lý công nghệ của người Việt?

- Nghe hơi lạ tai, nhưng Việt Nam là thị trường số đặc biệt khó tính. Chúng ta có một lượng lớn người dùng trẻ, giỏi tiếng Anh, đặc biệt năng động và có tính hội nhập cao. Họ sẵn sàng trải nghiệm những công nghệ Internet mới nhất, yêu cầu những tiêu chuẩn cao nhất. Khi đó, sản phẩm Việt sẽ được mang lên bàn cân, so đo trực tiếp với những người khổng lồ quốc tế. Đây là thách thức riêng đối với các dịch vụ số, mà các sản phẩm truyền thống không phải đối mặt.

Cách đi tìm sự khác biệt là quan sát các hoạt động hàng ngày, và tìm cách cải thiện cho trải nghiệm "mịn" hơn. Ví dụ năm 2023, tôi nhận thấy mọi người xung quanh có thói quen gửi số tài khoản cho nhau, sau đó mở ứng dụng ngân hàng và cắt, dán số tài khoản vào để chuyển khoản. Zalo bắt đầu hỗ trợ người gửi lưu lại số tài khoản để tái sử dụng, còn người nhận có thể mở trực tiếp ứng dụng ngân hàng với nội dung được điền sẵn. Chức năng này được đón nhận rất nhiệt tình.

- Còn về nhân lực thì sao? Kỹ sư Việt vốn quen với việc được đánh giá cao so với thế giới, nhưng vì sao lại chưa có nhiều tên tuổi sản phẩm hoặc doanh nghiệp trong nước có thể cạnh tranh được quốc tế?

Năng lực kỹ thuật của các kỹ sư Việt đã được chứng minh, không chỉ ở trong nước mà còn ở các công ty hàng đầu Silicon Valley. Điều này chắc chắn không cần bàn cãi. Tuy nhiên, để xây dựng sản phẩm công nghệ đẳng cấp thế giới, cần có một dạng năng lực khác - đó là năng lực thiết kế sản phẩm. Sự khác biệt cũng giống như giữa một kiến trúc sư - quyết định xây cái gì, để vừa có công năng vừa có thẩm mỹ, và một kỹ sư xây dựng - quyết định xây như thế nào, để vừa chắc chắn vừa tiết kiệm. Hiện chúng ta có nhiều kỹ sư máy tính, nhưng rất thiếu kiến trúc sư công nghệ.

Năng lực làm sản phẩm này khó có thể có được trong ngày một ngày hai, mà cần tích lũy theo thời gian. Các cường quốc công nghệ như Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản đều có thời gian dài đi làm thuê cho nước ngoài, học hỏi kinh nghiệm, cho đến khi có thể có được sản phẩm của riêng mình.

- Nếu hôm nay có một startup nói muốn làm sản phẩm thay thế ChatGPT tại Việt Nam, anh sẽ nói với họ điều gì?

- Tôi sẽ khuyên họ không nên tìm cách thay thế mà cần tìm cách làm khác. Như bài học của chúng tôi khi cạnh tranh với Facebook: "chạy thi" trực tiếp với những người khổng lồ Silicon Valley gần như bất khả thi. Chúng ta có nỗ lực phi thường và tạo ra được sản phẩm tốt bằng 90% của họ vẫn không đủ. Thay vào đó, hãy tìm kiếm những giá trị khác biệt mà người khổng lồ không có, và kiên trì tập trung toàn lực vào sự khác biệt đó. Chắc chắn ChatGPT cũng sẽ có những thứ không thể làm tốt. Không phải họ không giỏi, mà vì đi ngược với giá trị của họ. Nếu có thể tìm ra được những vấn đề đó và giải quyết, cơ hội sẽ tới.

Tôi tin người trẻ rất giàu niềm tin và sự lãng mạn. Đây là hai yếu tố cần thiết để theo đuổi giấc mơ công nghệ cho Việt Nam: niềm tin vào sức mạnh của Internet để thay đổi cuộc sống, và sự lãng mạn để kiên trì đi đến cùng con đường đã chọn.

Nội dung: Lưu Quý | Thiết kế: Hằng Trịnh