Tổng thống Donald Trump hôm 30/10 thông báo đã chỉ thị Bộ Quốc phòng Mỹ lập tức nối lại thử nghiệm vũ khí hạt nhân, cho rằng đây là động thái "dựa trên cơ sở bình đẳng" do các quốc gia khác đang tiến hành thử nghiệm. "Nga đang đứng thứ hai, Trung Quốc còn cách khá xa ở vị trí thứ ba, nhưng sẽ bắt kịp trong vòng 5 năm tới", ông nói.
Tổng thống Trump không cho biết hoạt động thử nghiệm sẽ diễn ra ở đâu và như thế nào, nhưng giới chuyên gia cảnh báo rằng quyết định này có thể dẫn tới cuộc chạy đua vũ trang mới trên toàn cầu.
Vụ thử nhân tại bang Nevada năm 1955. Video: Phòng thí nghiệm quốc gia Lawrence Livermore
Mỹ là quốc gia mở màn kỷ nguyên hạt nhân, khi thử nghiệm bom nguyên tử có sức công phá 20 kiloton tại bang New Mexico tháng 7/1945. Chỉ một tháng sau, quân đội lần lượt thả hai quả bom xuống thành phố Hiroshima và Nagasaki của Nhật Bản.
Sau đó 4 năm, Liên Xô tiến hành vụ thử bom nguyên tử đầu tiên. Tính từ năm 1945 đến khi Hiệp ước Cấm thử Hạt nhân Toàn diện (CTBT) được ký năm 1996, hơn 2.000 cuộc thử nghiệm hạt nhân đã diễn ra trên khắp thế giới, trong đó Mỹ và Liên Xô thực hiện lần lượt 1.032 và 715 vụ. Anh và Trung Quốc đều tiến hành 45 cuộc thử nghiệm, con số này với Pháp là 210.
Chỉ có 10 vụ thử hạt nhân diễn ra sau khi CTBT được ký kết, gồm 6 lần do Triều Tiên thực hiện, Pakistan và Ấn Độ mỗi nước tiến hành 2 vụ.
Lần gần nhất Mỹ thử vũ khí hạt nhân vào năm 1992, Trung Quốc và Pháp cũng đình chỉ hoạt động từ năm 1996. Liên Xô tiến hành vụ thử vũ khí nguyên tử cuối cùng vào tháng 10/1990, trong khi Nga chưa từng thực hiện hoạt động này kể từ khi Liên Xô tan rã.
Không có thông tin nào cho thấy các cường quốc hạt nhân thực hiện thử nghiệm hạt nhân trong thời gian gần đây.
Mỹ và Nga những năm qua thường xuyên thử các vũ khí trong "bộ ba răn đe hạt nhân", nhưng chúng đều không có đầu đạn hoặc chỉ mang thiết bị mô phỏng. Hoạt động này chủ yếu nhằm kiểm tra khả năng sẵn sàng chiến đấu và độ tin cậy của phương tiện mang phóng.
Nga tuần trước thử tên lửa hành trình Burevestnik và siêu ngư lôi Poseidon, đều vận hành bằng động cơ hạt nhân, nhưng không mang đầu đạn chiến đấu. Phát ngôn viên Điện Kremlin Dmitry Peskov nhấn mạnh đó "không phải thử nghiệm vũ khí hạt nhân, mà chỉ nhằm phát triển hệ thống phòng thủ".
Các đầu đạn nhiệt hạch W78 chuẩn bị lắp cho tên lửa Peacekeeper của Mỹ hồi năm 1983. Ảnh: Wikipedia
Theo hãng thông tấn Reuters, các nước ngừng thử hạt nhân do lo ngại về ảnh hưởng đối với môi trường và sức khỏe con người, điều từng xảy ra sau các cuộc thử nghiệm của phương Tây ở Thái Bình Dương và Liên Xô tại Kazakhstan hay Bắc Cực. Hạn chế thử nghiệm vũ khí nguyên tử sẽ giúp giảm bớt căng thẳng giữa Mỹ và Nga.
CTBT cấm tiến hành mọi vụ nổ hạt nhân, dù là vì mục đích dân sự hay quân sự. Nga đã ký và phê chuẩn hiệp ước, còn Mỹ mới ký nhưng chưa phê chuẩn. Tổng thống Vladimir Putin hồi năm 2023 thông qua đạo luật hủy phê chuẩn CTBT, giúp Moskva duy trì vị thế pháp lý ngang hàng với Washington.
Một số người theo trường phái cứng rắn chỉ trích năng lực răn đe của Mỹ đã bị sụt giảm do không kích nổ vũ khí hạt nhân từ lâu, nhưng bình luận viên Tom Nichols của tờ Atlantic không đồng tình với quan điểm này.
"Các cường quốc hạt nhân đều có cách kiểm tra mọi thành phần trong kho vũ khí của mình. Tất cả quốc gia sở hữu sức mạnh nguyên tử đều biết điều đó. Sự ổn định hạt nhân phụ thuộc vào nhiều chính sách, song không nước nào lại nghĩ đến tấn công Mỹ dựa trên giả định điên rồ rằng họ sẽ chỉ bị đáp trả bằng mưa bom xịt", Nichols cho hay.
Giới quan sát cảnh báo quyết định của Mỹ cũng sẽ phá vỡ các chuẩn mực toàn cầu về không phổ biến vũ khí hạt nhân, đồng thời mở ra kỷ nguyên mới về chính sách đối đầu.
"Chưa nước nào, trừ Triều Tiên, tiến hành thử hạt nhân trong thế kỷ 21. Tổng thống Trump đang đối mặt nguy cơ gây ra làn sóng phản đối từ dư luận tại bang Nevada, làm đồng minh xa lánh và khiến các đối thủ tiến hành thử hạt nhân theo", Daryl Kimball, giám đốc điều hành Hiệp hội Kiểm soát Vũ khí có trụ sở ở Washington, cho hay.
Jennifer Kavanagh, chuyên gia cấp cao tại Viện nghiên cứu Ưu tiên Quốc phòng ở Mỹ, cho rằng ông Trump đã đưa ra quyết định "nguy hiểm" và chủ yếu mang lại lợi ích cho Trung Quốc, giúp nước này có lý do nối lại thử nghiệm và đẩy nhanh tốc độ hiện đại hóa kho vũ khí chiến lược, từ đó thu hẹp khoảng cách với Nga và Mỹ.
Tổng thống Mỹ Donald Trump tại Nhà Trắng hôm 22/10. Ảnh: AP
Kavanagh cảnh báo quyết định của Tổng thống Trump có thể gây mất ổn định toàn cầu và làm tăng nguy cơ xảy ra cuộc chạy đua vũ trang mới, trong đó xung đột sẽ bùng phát nếu các bên tính toán sai lầm.
Tổng thống Putin từng nhiều lần cảnh báo rằng Nga sẽ tiếp bước Mỹ, nếu Washington nối lại thử nghiệm vũ khí nguyên tử. Phát ngôn viên Peskov hôm 30/10 khẳng định Nga không thử vũ khí hạt nhân, nhưng tuyên bố Moskva sẽ làm tương tự nếu Washington nối lại hoạt động này.
Dù vậy, giới chuyên gia cũng bày tỏ nghi ngờ về tuyên bố của ông Trump. Nichols lưu ý rằng lãnh đạo Mỹ thường xuyên thay đổi ý định, thêm rằng thử hạt nhân không phải công việc dễ dàng mà đòi hỏi quá trình chuẩn bị kỹ lưỡng, đặc biệt là về hạ tầng.
"Sẽ phải mất ít nhất 36 tháng để nối lại các vụ nổ hạt nhân có kiểm soát dưới lòng đất tại bãi thử ở Nevada", Kimball cho hay.
Phạm Giang (Theo AP, Reuters, Kyiv Post)