Dưới chân tôi là hệ thống metro hiện đại, trên mặt đất là dòng xe cộ lướt qua những dãy nhà Haussmann từ thế kỷ 19.
Tôi cảm thấy choáng ngợp.
Không chỉ vì vẻ đẹp của từng công trình riêng lẻ, mà vì cách chúng được kết nối với nhau thành một chỉnh thể thống nhất, tạo ra một câu chuyện đô thị xuyên thế kỷ. Không gian sống, hạ tầng, di sản và hiện đại được giữ gìn và làm mới, cùng nhau gắn kết một cách hài hòa, đầy dụng ý.
Không có gì trong số đó là ngẫu nhiên. Tất cả đều là kết quả của một tầm nhìn dài hạn, được đặt nền móng bởi những "tổng công trình sư" - từ Baron Haussmann thế kỷ 19 đến các kiến trúc sư và nhà quy hoạch của Grand Paris ngày nay.
Họ không chỉ là kỹ sư. Họ là kiến trúc sư xã hội, là người nhìn xa trông rộng, biết dùng chính sách, ngân sách, công nghệ và con người để kiến tạo một đô thị có bản sắc và trường tồn. Điểm chung là họ sở hữu tư duy hệ thống, khả năng kết nối các lĩnh vực và một tầm nhìn vượt khỏi giới hạn nhiệm kỳ hay chuyên môn.
Tại Pháp, ngoài Haussmann - người vẽ lại "Paris như chúng ta biết ngày nay" - còn có Paul Delouvrier, người đặt nền quy hoạch cho các đô thị mới vùng ngoại ô; Roland Castro, người đưa khái niệm Grand Paris trở thành một chiến lược phát triển xã hội chứ không chỉ là dự án hạ tầng.
Cũng tại Pháp, Louis Pasteur không chỉ phát hiện vi khuẩn và sáng tạo vaccine. Ông thiết kế lại toàn bộ mô hình phòng bệnh và ứng dụng khoa học trong đời sống, mở đường cho mô hình viện nghiên cứu - ứng dụng như Viện Pasteur. Jacques Monod và François Jacob không chỉ giành Nobel, mà còn đặt nền móng cho sinh học phân tử hiện đại, mở ra ngành công nghệ sinh học sau này.
Trong thể chế, Jean Monnet - cha đẻ của Liên minh châu Âu - không làm tổng thống hay thủ tướng nhưng ông thiết kế nên mô hình hợp tác châu Âu đầu tiên sau Thế chiến, một kiến trúc chính trị vượt biên giới. Trong giáo dục, Bộ trưởng Jules Ferry đã "thiết kế" nền giáo dục công lập, miễn phí, thế tục - đến nay vẫn là trụ cột của nền Cộng hòa Pháp.
Ra ngoài nước Pháp, Robert Moses xây dựng toàn bộ hệ thống giao thông New York hiện đại; Lucio Costa và Oscar Niemeyer quy hoạch thủ đô Brasília từ một trang giấy trắng; còn Lý Quang Diệu là người kiến tạo Singapore không chỉ bằng bê-tông, mà bằng thể chế, giáo dục và một chiến lược quốc gia nhất quán.
Tôi tin rằng tương lai sẽ thuộc về những quốc gia, thành phố và tổ chức dám đầu tư cho những người như thế - những người không chỉ thi công từng công trình, mà kiến tạo nên cả cấu trúc tương lai.
Và điều quan trọng hơn nữa: quốc gia, thành phố nào cũng cần những bài toán lớn hơn để giải.
Tôi có dịp tham dự lễ kỷ niệm 30 năm thành lập Medef Paris - tổ chức đại diện cho giới doanh nghiệp tư nhân tại thủ đô nước Pháp. Trong buổi lễ, Chủ tịch Medef Paris nói một câu mà tôi không thể quên:
"Paris không cạnh tranh với Marseille, Lyon hay Strasbourg.
Paris cạnh tranh với New York, London, Thượng Hải và Singapore".
Đó không còn là một cuộc đua nội địa. Đó là một cuộc đua toàn cầu.
Tôi nghĩ về Hà Nội và TP HCM - hai đô thị lớn nhất của Việt Nam.
Chúng ta đã bao giờ thực sự đặt ra một bài toán đô thị ở tầm thế giới? Hay vẫn đang loay hoay giữa những nhiệm kỳ, giữa các dự án rời rạc, giữa cuộc đua thứ hạng trong nước?
Ở Hà Nội, không ít dự án được công bố hoành tráng, nhưng thiếu kết nối, dừng giữa chừng, hoặc thay đổi định hướng theo nhiệm kỳ. Tư duy phát triển đô thị vẫn còn phân mảnh: mỗi ngành làm một mảng, mỗi giai đoạn một quy hoạch, thiếu người "giữ nhịp tổng thể".
Một thành phố hiện đại không chỉ là vài tuyến metro, vài khu phố đi bộ hay những công viên đẹp. Một đô thị toàn cầu là nơi có thể giữ chân người tài, thu hút vốn đầu tư, phát triển bản sắc, và tạo cảm hứng sống cho cả người bản địa lẫn quốc tế.
Bộ Nội vụ đang xây dựng dự thảo Nghị định quy định về việc tuyển chọn, sử dụng Tổng công trình sư, Kiến trúc sư trưởng về khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Đây là bước đi quan trọng và cần thiết.
Nhưng chúng ta cũng cần một tổng công trình sư cho Hà Nội.
Tổng công trình sư ấy có thể là một cá nhân, một hội đồng liên ngành, hoặc một cơ quan độc lập như Urban Redevelopment Authority (URA) của Singapore. Điều quan trọng không chỉ là tên gọi hay chức danh, mà là quyền đặt câu hỏi chiến lược, khả năng giữ vững tầm nhìn xuyên nhiệm kỳ, và năng lực kết nối giữa hạ tầng - con người - kinh tế - văn hóa.
Câu hỏi lớn nhất: Hà Nội muốn trở thành thành phố toàn cầu kiểu gì? Cho ai sống, ai làm việc, ai đầu tư và ai sẽ kể lại câu chuyện đô thị này trong 100 năm nữa?
Nếu không có câu trả lời rõ ràng, Hà Nội sẽ khó cạnh tranh được với Bangkok, Jakarta, Kuala Lumpur, chứ chưa nói đến Seoul, Tokyo hay Singapore.
Hoàng Thảo Nguyên