Ngày 4/7/1776, nước Mỹ ra đời với lãnh thổ ban đầu gồm 13 bang từng là thuộc địa của Đế quốc Anh ở Bờ Đông. Mỹ sau đó theo đuổi chính sách mở rộng lãnh thổ về phía tây, thông qua mua bán, ký hiệp ước và cả chiến tranh.
Đáng chú ý trong số này là thương vụ với Pháp dưới thời tổng thống Thomas Jefferson năm 1803. Mỹ khi đó chỉ nhắm mục tiêu mua lại cảng New Orleans ở miền nam nhằm đảm bảo giao thương hàng hóa, nhưng lại được Pháp bán cho cả Lãnh thổ Louisiana rộng lớn với giá rẻ không tưởng.
Lãnh thổ Louisiana mà Pháp bán cho Mỹ năm 1803. Ảnh: National Archives
Sau khi nhà thám hiểm Christopher Columbus khám phá ra lục địa Bắc Mỹ vào cuối thế kỷ 15, Tây Ban Nha, Anh, Pháp và các cường quốc châu Âu khác đã đến khai phá và thiết lập các thuộc địa, trở thành lực lượng thống trị tại khu vực.
Từ đầu thế kỷ 17, Pháp đã khai phá thung lũng sông Mississippi và thiết lập các khu định cư rải rác tại đây. Đến giữa thế kỷ 18, khu vực Pháp kiểm soát này, được biết đến là Lãnh thổ Louisiana, trải rộng từ sông Mississippi ở phía đông đến dãy núi Rocky ở phía tây, từ Vịnh Mexico ở phía nam đến biên giới với Canada ở phía bắc, lớn hơn bất kỳ cường quốc châu Âu nào lúc bấy giờ.
Năm 1762, trong chiến tranh với người da đỏ bản địa, Pháp đã nhượng lại Lãnh thổ Louisiana cho Tây Ban Nha, và đến năm 1763 chuyển giao gần như toàn bộ các lãnh thổ còn lại ở Bắc Mỹ cho Anh. Tuy nhiên, do lúc này không còn là một cường quốc châu Âu, Tây Ban Nha hầu như không phát triển Louisiana trong ba thập niên tiếp theo.
Năm 1796, Tây Ban Nha trở thành đồng minh của Pháp, động thái khiến Anh tức giận và đáp trả bằng cách dùng lực lượng hải quân hùng mạnh để ngăn các đội thuyền Tây Ban Nha tiếp cận Mỹ. Năm 1801, Tây Ban Nha ký một hiệp ước ngầm với Pháp để trao trả lại Lãnh thổ Louisiana.
Diễn biến này khiến Mỹ bất an. Kể từ cuối thập niên 1780, người Mỹ đã khai phá theo hướng tây đến các thung lũng sông Ohio và Tennessee. Những cộng đồng người Mỹ ở đây phụ thuộc đáng kể vào tự do đi lại trên sông Mississippi cũng như giao thương qua cảng New Orleans ở miền nam.
Chính quyền liên bang Mỹ lo ngại Pháp, đang trỗi dậy dưới sự lãnh đạo của Napoleon Bonaparte, sẽ sớm tìm cách thống trị khu vực sông Mississippi và tiếp cận Vịnh Mexico. Trong thư gửi cho đại sứ Mỹ tại Pháp Robert Livingston, tổng thống Jefferson nhấn mạnh "Mỹ sẽ phải liên minh với hạm đội và quốc gia Anh vào ngày Pháp kiểm soát New Orleans".
Trên thực tế, Pháp tiếp quản Louisiana từ Tây Ban Nha một cách chậm chạp. Năm 1802, Tây Ban Nha, dường như hành động theo ý Pháp, hủy bỏ hiệp ước vốn cho phép người Mỹ lưu kho hàng hóa ở New Orleans. Cùng với nguy cơ chiến tranh Anh - Pháp có thể nổ ra tại khu vực, Mỹ phải gấp rút tìm cách đảm bảo quyền tiếp cận cảng chiến lược này.
Tổng thống Jefferson chỉ đạo ông Livingston thương lượng với bộ trưởng tài chính Pháp khi đó là Barbe-Marbois để mua đảo New Orleans, nơi có cảng New Orleans, và vùng Florida (hiện tại là khu vực trải dài từ bang Florida đến Louisiana) với giá 10 triệu USD.
Để đẩy nhanh tiến độ đàm phán, tổng thống Jefferson còn cử đặc phái viên James Monroe tới Paris hỗ trợ ông Livingston. Nhưng đến giữa tháng 4/1803, ngay trước khi ông Monroe đến nơi, chính quyền Bonaparte đưa ra một câu hỏi bất ngờ với Livingston: Mỹ có muốn mua toàn bộ Lãnh thổ Louisiana với giá 15 triệu USD hay không.
Nguyên nhân của đề xuất này được cho là Pháp khi đó đang thất bại trong việc dập tắt cách mạng nô lệ ở Haiti và mất đi một thuộc địa tiềm năng, nguy cơ xung đột cận kề với Anh và kinh tế Pháp khó khăn, trong khi Napoleon Bonaparte cần nguồn lực để chuẩn bị cho quân đội. Bán Lãnh thổ Louisiana cho Mỹ còn giúp Pháp tránh nguy cơ để mất khu vực vào tay Anh.
Monroe thường không có xu hướng vượt quá nhiệm vụ được giao, nhưng ông vẫn đồng ý thương lượng với Pháp khi nhận được đề xuất này. Chỉ trong vài ngày cuối tháng 4/1803, phái đoàn Mỹ và Pháp đã nhất trí Mỹ chi trả 11,25 triệu USD và gánh chịu các nghĩa vụ nợ 3,75 triệu USD của Pháp với người dân Mỹ. Đổi lại, Mỹ sẽ sở hữu Lãnh thổ Louisiana, vùng đất có diện tích khoảng 2,14 triệu km2.
Thỏa thuận Mua bán Louisiana được soạn thảo xong vào ngày 30/4/1803 và được ký ngày 2/5/1803. Tổng thống Jefferson chỉ biết về thương vụ khi thông tin được truyền về Mỹ vào ngày 3/7 cùng năm và nhận tài liệu liên quan sau đó 11 ngày.
Số tiền Mỹ phải trả cho Pháp để sở hữu Lãnh thổ Louisiana được đánh giá là "rẻ chưa từng thấy", chưa đến 3 cent cho mỗi arce (khoảng 7 USD/km2). Nếu tính trung bình lạm phát hàng năm giai đoạn 1803-2024 là 1,52%, tổng giá trị thương vụ là khoảng 420 triệu USD.
Bởi vậy, thương vụ "hời quá mức tưởng tượng" này không vấp phải nhiều sự phản đối ở Mỹ. Thượng viện và Hạ viện Mỹ lần lượt phê chuẩn thương vụ vào tháng 10 và tháng 11/1803. Tháng 12 cùng năm, Pháp chính thức chuyển giao quyền kiểm Lãnh thổ Louisiana cho Mỹ.
Tranh minh họa lễ thượng cờ ở quảng trường Place d'Armes, New Orleans đánh dấu chuyển giao Lãnh thổ Louisiana cho Mỹ ngày 20/12/1803. Ảnh: Wikimedia Commons
Thương vụ Lãnh thổ Louisiana giúp Mỹ tăng gấp đôi diện tích so với lúc mới lập quốc, sở hữu thêm một vùng giàu tài nguyên thiết yếu, góp phần đưa nước này trở thành một cường quốc trên thế giới về sau. Đây cũng là một trong những thành tựu nổi bật nhất trong nhiệm kỳ của tổng thống Jefferson.
Sau khi hoàn tất thương vụ, tổng thống Jefferson đã cho thành lập Đoàn thám hiểm Lewis và Clark, do hai nhà thám hiểm nổi tiếng Meriwether Lewis và William Clark dẫn đầu, để khám phá vùng lãnh thổ vừa kiểm soát.
Mỹ thiết lập chính quyền địa phương tại Lãnh thổ Louisiana ngay năm 1804. Ngày 30/4/1812, 9 năm sau thỏa thuận mua bán, bang đầu tiên được hình thành từ vùng lãnh thổ mới ra đời có tên là Louisiana, trở thành bang thứ 18 của Mỹ.
Như Tâm (Theo History, National Archives)