Gắn liền với nền văn minh lúa nước, tín ngưỡng thờ Mẫu (đạo Mẫu) tôn vinh các nữ thần cai quản các cõi thiên nhiên như Trời, Đất, Sông nước và Rừng núi (Tứ phủ). Đây là tín ngưỡng dân gian có lịch sử lâu đời của người Việt, với mong muốn cầu sức khỏe, tài lộc và bình an.
Tuy nhiên, tín ngưỡng này vẫn còn khá xa lạ với du khách quốc tế. Theo Tiến sĩ Nguyễn Đức Hiển, cũng là đồng thầy, trong quá khứ, những định kiến về mê tín dị đoan và việc quảng bá chưa hiệu quả khiến nhiều người còn "e dè, không dám làm".
Bước ngoặt đến vào năm 2016 khi UNESCO công nhận “Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” là di sản văn hóa phi vật thể. "Sự kiện này đã tiếp thêm động lực để chúng tôi giới thiệu nét văn hóa độc đáo này ra thế giới", ông Hiển nói.
Trong ảnh là đồng thầy Nguyễn Đức Hiển, người phối hợp cùng các công ty lữ hành tổ chức những buổi trải nghiệm văn hóa hầu đồng dành cho khách quốc tế. Bên trái là Isabel Weitschies, du khách Đức, làm việc trong lĩnh vực nghiên cứu văn hóa, trực tiếp tham gia các khâu như chuẩn bị sắp đặt đồ lễ, hoa quả, trang phục cho buổi lễ tại Phủ Tiên Hương (Quốc Oai, Hà Nội).
Tâm điểm của các buổi trải nghiệm này là nghi thức "lên đồng" (hầu bóng), được xem là xương sống trong tín ngưỡng thờ Mẫu. Đây là hoạt động tái hiện sống động hình ảnh, tính cách của các vị thánh trong hệ thống Tam Tứ phủ. Thông thường nghi lễ hầu đồng gồm ba giai đoạn: chuẩn bị (sắm sửa lễ vật, bài trí không gian hành lễ), hầu đồng (thanh đồng hầu các giá), tạ lễ (tạ ơn các vị thánh và ban lộc cho người tham dự).
Trước buổi hầu đồng, ông Hiển giới thiệu song ngữ Anh - Việt về các giá hầu sẽ diễn gồm "Ông Hoàng Mười" và "Cô Đôi thượng ngàn". Theo ông Hiển, một lý do quan trọng khiến tín ngưỡng thờ Mẫu chưa phổ biến với khách quốc tế là ít đồng thầy sử dụng tốt ngoại ngữ.
Ông Hiển đã thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu suốt hơn 30 năm và từng được CNN giới thiệu năm 2018 trong series "Destination Hanoi". Trong hình là trang phục của ông Hoàng Mười.
Ông Hoàng Mười là một trong những vị thánh quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu. Tương truyền, ngài là con của Vua Cha Bát Hải Động Đình, giáng trần để giúp dân và trấn giữ vùng đất Nghệ An.
Theo đồng thầy Nguyễn Đức Hiển, dù văn võ toàn tài, nét nổi bật của ông Hoàng Mười là sự tinh thông văn chương, cầm kỳ thi họa. Vì vậy, khi hầu giá ngài, thanh đồng phải toát lên phong thái nho nhã, ung dung. "Lối diễn xướng cần thể hiện được sự uy nghi của người nắm quyền nhưng vẫn mềm mại, tinh tế của bậc văn nhân", ông Hiển nói. Ông cũng lưu ý lối thể hiện này cần sự thanh thoát, điềm đạm, khác với vẻ hào sảng, vũ dũng thường thấy ở các ông Hoàng võ.
Ông Hiển hầu giá "Cô Đôi thượng Ngàn" - vị thần cai quản miền sơn lâm, núi rừng. Khi hầu giá, thanh đồng cần toát lên thần thái uy nghi, mạnh mẽ và phóng khoáng, khác hẳn với vẻ nho nhã của Cô Chín hay sự dịu dàng của Cô Bơ.
Trong giá hầu, Cô Đôi thường múa kiếm, đao, mác, cung, nỏ với động tác dứt khoát, uyển chuyển và đầy uy lực. Khi dùng quạt hay cờ, lối múa cũng mang vẻ hùng dũng, không mềm mại như ở giá văn. Nhạc chầu văn cho giá Cô Đôi thượng ngàn mạnh mẽ, dồn dập với lời ca ngợi công lao giữ rừng, giữ núi.
"Qua nhiều lần quảng bá ở nước ngoài, tôi nhận thấy du khách quốc tế thực sự quan tâm và muốn tìm hiểu, chứ chưa từng gặp trường hợp nào cợt nhả hay xem nghi lễ là hình thức giải trí", đồng thầy Hiển nói.
Chính vì vậy, ông cho rằng điều quan trọng nhất khi các công ty lữ hành tổ chức tour là cần đảm bảo du khách có sự quan tâm và tôn trọng thực sự đối với tín ngưỡng này.
Bà Veronice (áo trắng), đại diện công ty EAsia Travel, đến buổi thực hành hầu đồng để tìm kiếm những trải nghiệm mới gắn liền với văn hóa Việt Nam. Theo bà, ngày càng nhiều du khách quốc tế tìm kiếm loại hình “du lịch chậm” để đi sâu vào đời sống văn hóa bản địa.
"Những sản phẩm có sự dẫn dắt của chuyên gia về văn hóa sẽ mang lại trải nghiệm khác biệt và hấp dẫn hơn nhiều", bà nói.
Theo bà, buổi hầu đồng là cơ hội để khách quốc tế mở rộng tâm trí, tiếp nhận những tôn giáo và lối tư duy mới. Với bà, điều thú vị nhất chính là cảm giác đặc biệt mà nghi lễ hầu đồng mang lại - dù không hiểu hết, du khách vẫn có thể cảm nhận được "một điều gì đó chạm tới tâm hồn".
Sau khi xem xong hai giá hầu, Isabel cho biết ấn tượng nhất là câu chuyện về những vị thánh. Qua mỗi câu chuyện, người xem có thể học hỏi rất nhiều điều về văn hóa. Âm nhạc chầu văn trong lễ hầu đồng cũng khiến du khách Đức ấn tượng.
"Các bộ trang phục của đồng thầy trông thật độc đáo. Tôi nghĩ ông ấy đã dành nhiều tâm huyết vào từng chi tiết nhỏ", cô nói. Với chuyên môn về Nhân học Xã hội và Văn hóa, cô đánh giá các buổi hầu đồng có tính thẩm mỹ cao, kết hợp hài hòa giữa âm nhạc, màu sắc, đủ sức hấp dẫn khách nước ngoài.
Tại Phủ Thiên Hương, nơi thực hành tín ngưỡng, du khách có thể tham quan không gian thờ tự và phòng trưng bày các vật phẩm tâm linh. Khách cũng có cơ hội tìm hiểu về những công đoạn chuẩn bị cho một buổi lễ hầu đồng.
Nổi bật tại phòng khánh tiết là bộ trang phục "khăn chầu áo ngự" của vị thánh Hoàng Mười. Với các chi tiết trang trí cầu kỳ, bộ lễ phục này biểu trưng cho quyền năng, sự uy nghi và linh thiêng của vị thánh.
Hệ thống cửa võng tại không gian hành lễ được chạm khắc tinh xảo, với các họa tiết khắc họa Chư Tiên, Chư Thần, Chư Thánh trong tín ngưỡng "Tam Tứ phủ".
Mỗi buổi trải nghiệm hầu đồng cho khách quốc tế đang được các công ty lữ hành thiết kế khoảng ba giờ. Ông Hiển cho biết lý tưởng nên kéo dài khoảng 6-7 giờ. Như vậy, khách có thể tìm hiểu sâu hơn về các nghi lễ, trải nghiệm mặc áo thử làm thanh đồng.
"Hiện tại, khách chỉ có thể nghe tóm tắt về tích của các vị thánh và hiểu sơ về những giá hầu", ông nói, cho biết mỗi buổi trải nghiệm thường diễn 2-3 giá hầu.
Tú Nguyễn
Ảnh: Giang Huy