Đình Hoành Sơn xây năm 1763, tọa lạc trong khuôn viên rộng hơn 2.500 m2, thuộc xã Thiên Nhẫn, trước đây là huyện Nam Đàn. Đình quay về hướng đông bắc, nhìn về sông Lam, phía sau có núi.
Nghệ thuật chạm khắc tập trung trên các cấu kiện gỗ ở xà, kẻ, con rường của đại đình. Nổi bật là hình tượng tứ linh (long, ly, quy, phượng), kế đó là minh họa điển cố, điển tích. Ở gian giữa đại đình, các nghệ nhân xưa còn tô điểm thêm bằng những bức y môn cùng nhiều bức đại tự cổ bằng chữ Hán.
Giới nghiên cứu và chuyên gia về lĩnh vực kiến trúc đánh giá đây là ngôi đình tiêu biểu của miền Trung, có nghệ thuật chạm khắc đẹp nhất cả nước. Năm 1984, đình được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia. Năm 2017, công trình được Thủ tướng xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia đặc biệt.
Đình Hoành Sơn xây năm 1763, tọa lạc trong khuôn viên rộng hơn 2.500 m2, thuộc xã Thiên Nhẫn, trước đây là huyện Nam Đàn. Đình quay về hướng đông bắc, nhìn về sông Lam, phía sau có núi.
Nghệ thuật chạm khắc tập trung trên các cấu kiện gỗ ở xà, kẻ, con rường của đại đình. Nổi bật là hình tượng tứ linh (long, ly, quy, phượng), kế đó là minh họa điển cố, điển tích. Ở gian giữa đại đình, các nghệ nhân xưa còn tô điểm thêm bằng những bức y môn cùng nhiều bức đại tự cổ bằng chữ Hán.
Giới nghiên cứu và chuyên gia về lĩnh vực kiến trúc đánh giá đây là ngôi đình tiêu biểu của miền Trung, có nghệ thuật chạm khắc đẹp nhất cả nước. Năm 1984, đình được xếp hạng di tích lịch sử quốc gia. Năm 2017, công trình được Thủ tướng xếp hạng di tích kiến trúc nghệ thuật quốc gia đặc biệt.
Trải qua thời gian, đình xuống cấp, nhiều cấu kiện gỗ bị mục nát. Tháng 3/2024, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Nghệ An khởi công dự án trùng tu, tôn tạo đình Hoành Sơn, kinh phí khoảng 24 tỷ đồng. Khuôn viên xung quanh đã được xây tường bao cao khoảng 2 m, trồng cây xanh trước cổng và bên hông phải của đình.
Theo lãnh đạo Sở, đình Hoành Sơn nhiều lần được sửa chữa, song đây là lần tu bổ quy mô nhất kể từ khi được xếp hạng. Khi hạ giải, Sở đã mời Cục Di sản văn hóa về đánh giá, chỉ một số cấu kiện hỏng nặng, không thể phục hồi mới phải thay, còn lại giữ nguyên bản để đảm bảo nét cổ kính.
Trải qua thời gian, đình xuống cấp, nhiều cấu kiện gỗ bị mục nát. Tháng 3/2024, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch tỉnh Nghệ An khởi công dự án trùng tu, tôn tạo đình Hoành Sơn, kinh phí khoảng 24 tỷ đồng. Khuôn viên xung quanh đã được xây tường bao cao khoảng 2 m, trồng cây xanh trước cổng và bên hông phải của đình.
Theo lãnh đạo Sở, đình Hoành Sơn nhiều lần được sửa chữa, song đây là lần tu bổ quy mô nhất kể từ khi được xếp hạng. Khi hạ giải, Sở đã mời Cục Di sản văn hóa về đánh giá, chỉ một số cấu kiện hỏng nặng, không thể phục hồi mới phải thay, còn lại giữ nguyên bản để đảm bảo nét cổ kính.
Phần xà ngang và hạ đình được giữ nguyên, một số hoành được thay mới. Với những cấu kiện gỗ bị mối mọt dưới chân hoặc ở giữa, thợ sẽ cắt bỏ phần hư hỏng, sau đó sử dụng khối gỗ tương ứng ghép vào bằng keo.
Quá trình thi công, nhà thầu đã huy động thợ mộc, thợ xây từ nhiều tỉnh như Nam Định cũ, Hà Nội, Nghệ An, TP Huế đến thực hiện.
Phần xà ngang và hạ đình được giữ nguyên, một số hoành được thay mới. Với những cấu kiện gỗ bị mối mọt dưới chân hoặc ở giữa, thợ sẽ cắt bỏ phần hư hỏng, sau đó sử dụng khối gỗ tương ứng ghép vào bằng keo.
Quá trình thi công, nhà thầu đã huy động thợ mộc, thợ xây từ nhiều tỉnh như Nam Định cũ, Hà Nội, Nghệ An, TP Huế đến thực hiện.
Nổi bật tại đình là hai bức tranh rồng chầu gắn trên các cột đình ở gần phía cửa ra vào. Bên phải là rồng đực, bên trái là rồng cái. Các họa tiết rồng được thiết kế cầu kỳ, tinh xảo, sau trùng tu trở nên bắt mắt.
Nổi bật tại đình là hai bức tranh rồng chầu gắn trên các cột đình ở gần phía cửa ra vào. Bên phải là rồng đực, bên trái là rồng cái. Các họa tiết rồng được thiết kế cầu kỳ, tinh xảo, sau trùng tu trở nên bắt mắt.
Bức tranh "thi đấu võ" được làm mới sau trùng tu. Thợ đã kỳ công đánh lại các bức tranh bằng giấy nhám, khắc phục những họa tiết bị mờ hoặc sứt mẻ.
Bức tranh "thi đấu võ" được làm mới sau trùng tu. Thợ đã kỳ công đánh lại các bức tranh bằng giấy nhám, khắc phục những họa tiết bị mờ hoặc sứt mẻ.
Bức tranh mô tả hoạt cảnh chèo thuyền được thợ mộc làm mới. Trước đó bức trách này bị mờ một số chi tiết, không rõ phần sóng nước bên dưới.
Bức tranh mô tả hoạt cảnh chèo thuyền được thợ mộc làm mới. Trước đó bức trách này bị mờ một số chi tiết, không rõ phần sóng nước bên dưới.
Trước đây làng quê ở xã Khánh Sơn cũ, nay là xã Thiên Nhẫn, được nhà vua ban sắc phong. Các bậc cao niên trong làng đã chạm khắc lại sắc phong lên các tấm gỗ, đem gắn tại đình Hoành Sơn để lưu giữ được lâu hơn. Sau khi trùng tu, sắc phong được sơn lại, làm nổi bật các dòng chữ.
Trước đây làng quê ở xã Khánh Sơn cũ, nay là xã Thiên Nhẫn, được nhà vua ban sắc phong. Các bậc cao niên trong làng đã chạm khắc lại sắc phong lên các tấm gỗ, đem gắn tại đình Hoành Sơn để lưu giữ được lâu hơn. Sau khi trùng tu, sắc phong được sơn lại, làm nổi bật các dòng chữ.
Hậu cung của đình có một gian 4 cột, sau trùng tu trở nên khang trang. Đây là nơi thờ các vị thành hoàng làng và Uy Minh Vương Lý Nhật Quang (con trai thứ 8 của vua Lý Thái Tổ) cùng những bậc tiền nhân.
Hậu cung của đình có một gian 4 cột, sau trùng tu trở nên khang trang. Đây là nơi thờ các vị thành hoàng làng và Uy Minh Vương Lý Nhật Quang (con trai thứ 8 của vua Lý Thái Tổ) cùng những bậc tiền nhân.
Ngoài phục dựng những hạng mục có trên nền cũ, nhà chức trách cũng cho khôi phục những chi tiết từng bị mất.
Theo mô tả, đình có một chiếc tủ, qua thời gian bị mất đi. Hiện nay, thợ đã làm mới một chiếc tủ gỗ để trưng bày theo mô phỏng trong sách.
Ngoài phục dựng những hạng mục có trên nền cũ, nhà chức trách cũng cho khôi phục những chi tiết từng bị mất.
Theo mô tả, đình có một chiếc tủ, qua thời gian bị mất đi. Hiện nay, thợ đã làm mới một chiếc tủ gỗ để trưng bày theo mô phỏng trong sách.
Mái đình đã tu sửa nhiều lần, đều thay bằng ngói âm dương. Lần trùng tu này, một số ngói cũ còn tốt vẫn được giữ lại sử dụng, chỉ những tấm bị vỡ và hư hỏng nặng mới thay thế.
Trước đây, các họa tiết rồng trên mái đình được làm bằng vỏ sò, vỏ hến. Khi phục dựng, thợ đã chạm khắc lại bằng xi măng, giữ nguyên phiên bản cũ. Những hạng mục như làm nghi môn, đắp các tiểu tiết rồng, lân trên mái ngói của đình đều do thợ nề đến từ TP Huế thực hiện.
Giữa tháng 9, sau khoảng 1,5 năm trùng tu, công trình đã hoàn thành các hạng mục, đưa vào sử dụng, đón khách trong và ngoài tỉnh tham quan.
Mái đình đã tu sửa nhiều lần, đều thay bằng ngói âm dương. Lần trùng tu này, một số ngói cũ còn tốt vẫn được giữ lại sử dụng, chỉ những tấm bị vỡ và hư hỏng nặng mới thay thế.
Trước đây, các họa tiết rồng trên mái đình được làm bằng vỏ sò, vỏ hến. Khi phục dựng, thợ đã chạm khắc lại bằng xi măng, giữ nguyên phiên bản cũ. Những hạng mục như làm nghi môn, đắp các tiểu tiết rồng, lân trên mái ngói của đình đều do thợ nề đến từ TP Huế thực hiện.
Giữa tháng 9, sau khoảng 1,5 năm trùng tu, công trình đã hoàn thành các hạng mục, đưa vào sử dụng, đón khách trong và ngoài tỉnh tham quan.
Đình Hoành Sơn sau trùng tu, tháng 9/2025. Video: Đức Hùng
Đức Hùng