Đó là một quyết định nặng nề, đau đớn, và cực chẳng đã đối với cả ban lãnh đạo Liên đoàn Bóng chuyền Việt Nam (VFV).
Hồng không phạm lỗi. Em không dùng chất cấm, không gian lận, không vi phạm điều lệ. Thứ duy nhất khiến em bị loại là một thay đổi đột ngột trong quy định quốc tế về giới tính.
Trước giải, mọi giấy tờ đều hợp lệ. Nhưng giữa chừng, Liên đoàn Bóng chuyền Thế giới (FIVB) bất ngờ đưa ra yêu cầu mới về kiểm tra giới tính. Từ đó, số phận của Hồng rẽ sang hướng khác. Đội tuyển Việt Nam mất điểm, bị loại, còn đội chủ nhà nghiễm nhiên đi tiếp.
Việc đội tuyển thể thao thi đấu quốc tế được ví như "ra biển lớn". Nhưng ra sân chơi thế giới, chúng ta buộc phải đối diện thực tế: công bằng trong thể thao không chỉ nằm ở đường chuyền, cú đập hay tỉ số. Nó còn được định đoạt bởi hồ sơ, quy chế, thậm chí cả những cân nhắc ngoài sân bóng.
Để công chúng hiểu vì sao Đặng Thị Hồng - và nhiều vận động viên khác - rơi vào tình cảnh này, tôi cần giải thích một khái niệm tưởng chừng đơn giản: giới tính.
Cần phân biệt ba lớp khái niệm: giới tính sinh học (được xác định bằng chromosome, hormone, cơ quan sinh dục), bản dạng giới (gender identity), và giới tính pháp lý (legal sex).
Khái niệm giới tính - hay sự phân biệt nam và nữ mà ta thường nhắc tới - thực chất chỉ đang đề cập đến bản dạng giới, và thường quy gọn trong hai phạm trù nam và nữ. Nhưng khoa học cho thấy về mặt sinh học, giới tính phức tạp hơn nhiều. Giới tính có thể xác định bằng nhiễm sắc thể (XX hay XY), tuyến sinh dục (buồng trứng hay tinh hoàn), hormone trong máu, hay đặc điểm cơ thể. Không phải lúc nào bản dạng giới và giới tính sinh học cũng trùng khớp. Có người mang nhiễm sắc thể XY nhưng cơ thể lại phát triển nữ tính. Có người có mức testosterone cao hơn mức trung bình của nữ giới nhưng từ nhỏ đến lớn vẫn được nuôi dưỡng và nhận diện là phụ nữ.
Trong thể thao, vấn đề nảy sinh vì testosterone - hormone thường cao ở nam - có thể ảnh hưởng tới sức mạnh, tốc độ, sức bền. Nhiều liên đoàn quốc tế, đặc biệt là điền kinh, đặt ra ngưỡng testosterone cho vận động viên nữ. Khi vượt ngưỡng, họ phải điều trị y tế để hạ mức hormone mới được thi đấu.
Nhưng quy định này gây tranh cãi dữ dội. Nam Phi từng có Caster Semenya - hai lần vô địch Olympic - bị buộc phải uống thuốc hạ testosterone nếu muốn tiếp tục thi đấu ở cự ly 800vm. Ấn Độ có Dutee Chand, bị loại khỏi giải năm 2014 vì "quá nhiều testosterone", sau đó kiện lên Tòa Trọng tài Thể thao (CAS) và tạm thời thắng. Tổ chức Y tế Thế giới, nhiều nhà khoa học và tổ chức nhân quyền chỉ trích gay gắt, cho rằng các quy định này vừa kỳ thị, vừa thiếu cơ sở khoa học chắc chắn, lại xâm phạm quyền con người.
Điều quan trọng là: các quy định này thay đổi liên tục. Có thời kỳ xét nghiệm nhiễm sắc thể. Có thời kỳ xét hormone. Có lúc lại tạm dừng. Cho đến nay, chưa có tiêu chuẩn nào được toàn thế giới đồng thuận. Và khoảng trống đó chính là rủi ro mà vận động viên như Hồng phải gánh.
Quay lại câu chuyện ở giải bóng chuyền thế giới: khi giải khởi tranh, không hề có yêu cầu kiểm tra giới tính. Hồ sơ của chúng ta hoàn toàn hợp lệ và trung thực (giới tính pháp lý và bản dạng giới). Nhưng giữa chừng, FIVB đã thay đổi quy định, lập tức vận động viên Đặng Thị Hồng của Việt Nam bị coi là "không đủ điều kiện" - ở đây là điều kiện về giới tính sinh học với đầy đủ sự phức tạp của nó.
Không chỉ bị cấm thi đấu, đội tuyển còn bị trừ điểm, loại khỏi vòng trong. Đội tuyển chủ nhà Indonesia là bên hưởng lợi trực tiếp từ kết quả này. Cho đến nay, FIVB vẫn chưa công bố rõ ràng vi phạm của Việt Nam.
Về lý thuyết, chúng ta có hai con đường khiếu nại các quyết định của FIVB. Thứ nhất, là khiếu nại lên chính FIVB. Tuy nhiên, Liên đoàn Bóng chuyền Việt Nam là thành viên của FIVB. Vì vậy, về nguyên tắc, Liên đoàn phải tuân theo các quy định FIVB đưa ra, do các cầu thủ, CLB và giải đấu của bóng chuyền Việt Nam đều đăng ký theo hệ thống của FIVB.
Thứ hai, đưa vụ việc ra CAS ở Thụy Sĩ. Đây là cơ quan tài phán độc lập, nhưng quá trình sẽ tốn kém, kéo dài hàng tháng, thậm chí hàng năm. Ngay cả trong trường hợp thắng kiện, điều chúng ta nhận lại chủ yếu chỉ là sự công nhận mang tính biểu tượng, trong khi quan hệ với Liên đoàn quốc tế chắc chắn bị ảnh hưởng. SEA Games đã đến gần và chính thức áp dụng những quy định mới của FIVB. VFV gần như không còn lựa chọn nào khác ngoài việc chấp nhận và điều chỉnh những quy định của bóng chuyền Việt Nam cho phù hợp.
Thể thao quốc tế thực chất là một ngành công nghiệp toàn cầu, nơi lợi ích kinh tế, bản quyền truyền hình, tài trợ có thể chi phối đến luật lệ. Ở đó, câu hỏi không chỉ là đúng hay sai, mà còn là cân nhắc làm thế nào để đưa ra những lựa chọn có lợi nhất, chuẩn bị cho những giải đấu khác.
Liên đoàn Bóng chuyền Việt Nam đối diện với tình thế lựa chọn: giữ Hồng lại cho các giải trong nước, đồng nghĩa với việc tự cô lập mình với thế giới; hoặc chấp nhận thực tế rằng với những quy định mới, em đã không còn đủ điều kiện thi đấu chuyên nghiệp. Và Liên đoàn đã quyết định điều chỉnh các quy định của mình để phù hợp với quy định mới của FIVB.
Chúng tôi hiểu rằng quyết định này gây tổn thương cho Hồng và gia đình em. Với VFV, nó cũng không kém phần đau đớn. Nhưng một đội tuyển quốc gia không thể xây dựng kế hoạch dài hạn trên nền tảng bất định. Bộ môn bóng chuyền cần sự ổn định để phát triển, dù khắc nghiệt.
Đặng Thị Hồng không thể đóng góp cho bộ môn bóng chuyền nước nhà với tư cách vận động viên nữa, nhưng một vận động viên đỉnh cao như em vẫn có thể tiếp tục đóng góp ở những cương vị khác như đào tạo, huấn luyện..
Thể thao đỉnh cao từ lâu không chỉ là cuộc tranh tài kỹ năng và ý chí. Nó là một thị trường toàn cầu, nơi mỗi giải đấu lớn thu về hàng trăm triệu USD từ truyền hình, tài trợ, vé bán. Trong bối cảnh ấy, những quyết định mang tính "kỹ thuật" - như chuyện giới tính của một vận động viên - có thể phản chiếu lợi ích của nước chủ nhà, áp lực từ nhà tài trợ, hay những tính toán hình ảnh quốc tế.
Việt Nam không phải quốc gia đầu tiên bị loại bởi một thay đổi bất ngờ, và chắc chắn cũng không phải cuối cùng. Bóng chuyền cũng không phải bộ môn duy nhất gặp những chuyện thế này, mà bất kỳ bộ môn nào cũng phải sẵn sàng đối mặt với những tình huống tương tự khi ra sân chơi quốc tế. Học cách thích nghi với những tổn thương và bình tĩnh lựa chọn quyết định hợp lý là một kỹ năng quan trọng.
Có hai điều tôi muốn nhấn mạnh. Thứ nhất, vận động viên Đặng Thị Hồng hoàn toàn không có lỗi. Suốt nhiều năm qua, em đã cống hiến hết mình cho đội tuyển bóng chuyền nữ quốc gia. Việc hôm nay em không còn đủ điều kiện thi đấu đến từ những thay đổi đột ngột trong quy định quốc tế - nằm ngoài khả năng kiểm soát của chúng ta. Trong hoàn cảnh ấy, giữ Hồng ở lại trong nước, tiếp tục vô địch rồi lại không được ra sân ở quốc tế, sẽ là không hiệu quả với việc phát triển và sử dụng tài năng, và làm luật lệ của chúng ta trở nên bất nhất.
Thứ hai, đã đến lúc nhìn thẳng vào sự thật: trên đấu trường quốc tế, không có công bằng tuyệt đối. Đôi khi, chúng ta phải chấp nhận mình đang ở thế yếu, phải thỏa hiệp và thích nghi để giữ lợi ích dài hạn. Chỉ khi bóng chuyền Việt Nam đủ mạnh, những quyết định dựa trên nhiều lợi ích phức tạp mới nghiêng dần về phía chúng ta.
Công bằng là thứ chúng ta phải tự giành lấy, bằng sức mạnh và nỗ lực của chính mình. Con đường duy nhất là phải mạnh mẽ hơn mỗi ngày. Đó cũng chính là ý nghĩa sâu xa của thể thao - không chỉ là chiến thắng trên sân, mà là hành trình không ngừng vươn lên.
Hơn bao giờ hết, tôi mong ngày đó sẽ sớm đến.
Nguyễn Việt Hòa