Cờ tướng hay cờ vua khó hơn?

Hầu hết loại cờ phổ biến thế giới hiện có nguồn gốc, hoặc một phần gốc gác từ cờ Ấn Độ chaturanga. Người ta đưa chaturanga về phía Tây tạo nên cờ vua, về phía Đông hình thành cờ tướng. Cả hai là những cuộc chiến tranh thu nhỏ trên bàn cờ, nơi chiến lược, chiến thuật, chiều sâu tư duy và tâm lý vững vàng sẽ quyết định kẻ thắng người bại.

Lưu Quát Lan, 63 tuổi, người Thành Đô, tỉnh Tứ Xuyên, Trung Quốc, là Đại kiện tướng Nữ (WGM) đầu tiên của cờ vua châu Á. Bà cho biết cờ vua và cờ tướng không khác nhau về bản chất, chỉ về hình thức. Và những hình thức này phản ánh sâu sắc bối cảnh văn hóa, lịch sử và địa lý của phương Đông và phương Tây.

Bàn cờ tướng được con sông "Sở hà - Hán giới" chia cắt, gợi nhớ cuộc chiến tranh Hán - Sở trong lịch sử Trung Quốc. Quân cờ được đặt trên các giao điểm của đường kẻ, không phải trong ô. Điều này phản ánh một tư duy chiến lược đậm chất phương Đông, đó là tầm quan trọng của việc kiểm soát các tuyến đường, các giao điểm trọng yếu (yết hầu), và việc phân chia lãnh thổ rõ ràng. Cuộc chiến trong cờ tướng là một cuộc đấu tranh giành quyền kiểm soát không gian và các con đường chiến lược.

Ngược lại, bàn cờ vua là một chiến trường mở, như đồng bằng 64 ô vuông, không có ranh giới tự nhiên. Quân cờ chiếm giữ các ô và đối đầu trực diện. Điều này phản ánh tư duy chiến tranh của phương Tây cổ đại và trung đại, là những trận chiến giáp lá cà, đối mặt trực diện. Sức mạnh của từng đơn vị và sự phối hợp trên một mặt trận thống nhất là chìa khóa. Triết lý "chiến lược dàn trận và chiến đấu không cần gắng sức" của người Trung Quốc đối lập với phong cách "đưa quân lấp đầy bàn cờ" của phương Tây.

Các quân cờ tướng có thể được chia làm ba nhóm, gồm: con người (tướng, sĩ, tốt), động vật (tượng, mã) và trang bị (xe, pháo). Tướng là thống soái, sĩ là cố vấn thân cận bảo vệ trung quân, còn tốt là những người lính tiên phong. Mã và tượng giống như ngựa và voi, đều có thể sử dụng như một lực lượng cơ động. Xe và pháo như cỗ máy chiến tranh, tầm hoạt động trải khắp bàn cờ.

Sự phân chia này cho thấy một cái nhìn toàn diện về chiến tranh trong văn hóa Trung Quốc. Không chỉ con người, cả khí tài và súc vật cũng đóng vai trò quyết định.

Cờ vua lại là một mô hình thu nhỏ của triều đình phong kiến châu Âu, với vua, hậu, tượng (giám mục), mã (hiệp sĩ), xe (thành trì) và tốt (binh lính). Ban đầu, hậu chỉ có thể đi như quân sĩ trong cờ tướng, do lấy cảm hứng quân thượng thư của cờ cổ Ấn Độ chaturanga. Sức mạnh vượt trội của quân hậu hiện là một cải cách lớn trong thời kỳ Phục Hưng ở châu Âu, nơi phụ nữ được đề cao.

Cờ tướng mô phỏng một cỗ máy chiến tranh đa thành phần, với những quy tắc tương tác độc đáo như sông và cung cấm. Cờ vua thể hiện một hệ thống phân cấp quyền lực xã hội, với sự chênh lệch sức mạnh lớn giữa các quân cờ.

Trong trung cuộc cờ vua, hậu có giá trị khoảng 9 điểm, xe 5 điểm, tượng và mã 3 điểm, còn tốt 1 điểm. Hậu chỉ có một, nhưng tốt có thể phong cấp thành hậu khi đi tới hàng ngang cuối cùng trên bàn cờ. Còn ở trung cuộc cờ tướng, bà Lưu đánh giá xe 10 điểm, pháo, mã 5 điểm, sĩ, tượng 2 điểm. Còn tốt trong cờ tướng tùy vào vị trí có thể có giá trị 1, 3 hoặc 5 điểm.

Cờ vua hay cờ tướng phức tạp hơn?

Độ phức tạp cây trò chơi (game-tree complexity) của cờ vua được ước tính khoảng 10^123. Với cờ tướng, con số này còn cao hơn, vào khoảng 10^150. Còn với bàn cờ vây tiêu chuẩn 19x19, độ phức tạp lên tới khoảng 10^360. Đây là ước tính số ván đấu khác nhau có thể được chơi trong các môn này. Để so sánh, số nguyên tử trong vũ trụ khoảng 10^80.

Khái niệm này được nhà toán học Claude Shannon đưa ra năm 1950. Ông tính rằng một ván cờ vua trung bình có khoảng 40 nước đi mỗi bên, và ở mỗi lượt, người chơi có hàng chục lựa chọn hợp lệ. Khi nhân tất cả các khả năng có thể xảy ra trong suốt một ván, số lượng ván cờ tiềm năng lên tới 10^120, lớn hơn cả số nguyên tử trong vũ trụ quan sát được.

Tuy nhiên, các con số khổng lồ này chưa phản ánh hết mức độ khó để con người làm chủ một trò chơi. Cờ tướng và cờ vua có thể tương đương nhau về số lượng mô hình, thế cờ mà kỳ thủ cần ghi nhớ nếu muốn đạt trình độ cao. Còn ở cờ vây, người chơi có thể khởi đầu từ bàn nhỏ hơn, sau đó áp dụng những mô hình đã học vào bàn lớn, bởi các cấu trúc nhỏ vẫn lặp lại.

Điều này cho thấy độ tinh vi toán học chỉ là một khía cạnh. Đối với con người, việc lĩnh hội và khái quát hóa các mô hình quan trọng hơn nhiều trong hành trình chinh phục một trò chơi trí tuệ.

Độ khó của một môn cờ không chỉ nằm ở triết lý mà còn thể hiện qua các quy tắc và chiến thuật thực tế.

Trong cờ tướng, yếu tố tạo nên sự phức tạp đầu tiên chính là quân pháo. Đây là quân cờ độc đáo, di chuyển giống Xe nhưng chỉ có thể ăn quân khi có một "ngòi" ở giữa. Quy tắc này mở ra hàng loạt khái niệm chiến thuật đặc thù như "sĩ giác pháo" hay "pháo lồng". Việc tính toán đường đi của pháo đòi hỏi khả năng tư duy không gian và nhận thức quan hệ giữa các quân rất khác biệt so với cờ vua.

Bên cạnh đó, quân Mã cũng làm tăng độ tinh tế của trò chơi. Trong cờ tướng, Mã đi theo đường chéo của hình chữ nhật 2x1 nhưng có thể bị chặn nếu có quân cờ đứng ngay sát. Khái niệm cản mã trở thành một ràng buộc chiến thuật quan trọng. Người chơi vừa phải mở đường cho mã của bản thân, vừa tìm cách khóa chặt mã của đối phương, khiến việc điều động quân trở nên thâm sâu.

Một quy tắc then chốt khác là lộ mặt tướng. Hai tướng không được nằm trên cùng một cột dọc mà không có quân nào chắn ở giữa. Điều này biến cả cột thành một mối đe dọa tiềm tàng, có thể được khai thác để hạn chế di chuyển của tướng đối phương hoặc tung ra những đòn chiếu hết từ xa. Đây là lớp phức tạp chiến lược chỉ có ở Cờ Tướng.

Sự tồn tại của sông và cung cũng góp phần quan trọng. Sông làm thay đổi cách đi của Tốt và giới hạn Tượng, còn cung buộc Tướng và Sĩ phải giam mình trong một khu vực hẹp. Các vùng riêng biệt này tạo ra những tiểu chiến trường với luật lệ khác nhau, khiến người chơi phải liên tục thay đổi tư duy khi quân cờ vượt qua ranh giới.

Trong cờ vua, sự phức tạp lại đến từ những yếu tố khác, và hậu là điểm nhấn rõ ràng nhất. Đây là quân mạnh nhất, kết hợp sức mạnh của Xe và Tượng, có thể xoay chuyển cục diện chỉ trong vài nước đi. Việc kiểm soát một quân cờ vừa cơ động vừa hủy diệt như Hậu đòi hỏi khả năng tính toán và chiến lược rất cao, bởi chỉ một sai lầm nhỏ có thể trả giá bằng cả ván cờ.

Cùng với đó, hệ thống cấu trúc tốt và quy tắc phong cấp tạo chiều sâu đặc biệt cho trò chơi. Cấu trúc tốt (pawn structure) đặc biệt quan trọng để một kỳ thủ có thể vươn tới tầm kiện tướng, vì nó quyết định thế trận dài hạn. Tốt cũng có thể phong hậu, khiến tàn cuộc của cờ vua trở nên phong phú.

Ngoài ra, cờ vua có những nước đi đặc biệt mang tính chiến lược. Nhập thành cho phép bảo vệ vua và phát triển xe cùng lúc. Luật bắt tốt qua đường gây phức tạp trong những tình huống cụ thể. Những quy tắc này làm cho khai cuộc và trung cuộc biến hóa hơn.

Hệ thống khai cuộc của cờ vua đồ sộ dù số nước đi tối đa của nó không bằng cờ tướng.

Giai đoạn khai cuộc là lúc hai bên triển khai lực lượng, thiết lập một thế trận vững chắc và chuẩn bị cho những xung đột ở giai đoạn sau. Dù ở cờ tướng hay cờ vua, mục tiêu then chốt ở giai đoạn này là phát triển quân, đưa chúng vào những vị trí quan trọng.

Nhưng ngay từ những nước đi đầu tiên, sự khác biệt về triết lý giữa cờ tướng và cờ vua đã bộc lộ rõ rệt.

Vị trí ban đầu của các quân trong cờ tướng đã định hình sẵn một số hướng phát triển. Các quân mạnh như xe, pháo, mã đã sẵn sàng xuất trận gần như lập tức. Do đó, khai cuộc cờ tướng thường diễn ra rất nhanh, tập trung vào việc nhanh chóng chiếm lĩnh các vị trí trọng yếu và đưa các quân chủ lực vào trận.

Các hệ thống khai cuộc phổ biến như "Pháo đầu đối Bình phong mã", "Tiên nhân chỉ lộ" hay "Khởi mã cuộc" đều nhằm mục đích kiểm soát các lộ trung tâm, phát triển nhanh các quân mạnh và chuẩn bị tấn công.

Giai đoạn này trong cờ tướng có tính cấu trúc cao và tương đối ít biến hóa hơn cờ vua. Mục tiêu không phải là kiểm soát không gian một cách trừu tượng mà là đưa quân đến những vị trí có thể gây áp lực trực tiếp lên đối phương. Việc điều động pháo và mã ngay từ đầu tạo ra những va chạm sớm, khiến ván cờ nhanh chóng chuyển sang giai đoạn đối công căng thẳng.

Ngược lại, khai cuộc cờ vua là một lĩnh vực nghiên cứu đồ sộ với kho tàng lý thuyết khổng lồ. Do các quân mạnh như hậu và xe bị tốt cản đường, giai đoạn đầu tiên tập trung vào việc phát triển các quân nhẹ (mã và tượng) và kiểm soát khu vực trung tâm bằng tốt. Mục tiêu là tạo ra một cấu trúc tốt vững chắc, đảm bảo an toàn cho vua (thường bằng nước nhập thành), và thiết lập một kế hoạch dài hạn cho trung cuộc.

Sau đó, các quân nặng như hậu và xe mới được điều động. Thời điểm nhập thành, hai xe kết nối với nhau, thường được gọi là giai đoạn kết thúc khai cuộc.

Trong cờ tướng, các cuộc tấn công có thể diễn ra ngay lập tức. Khai cuộc cờ vua mang tính chiến lược và vị trí nhiều hơn, đặc biệt ở trình độ cao. Người chơi không chỉ nghĩ đến việc tấn công, còn phải cân nhắc về không gian, sự hài hòa giữa các quân cờ, và những điểm yếu tiềm tàng trong cấu trúc của bản thân. Cờ vua có 1.327 biến thể khai cuộc đã được đặt tên, theo Oxford Companion to Chess.

Trung cuộc là trái tim của ván cờ, nơi các kế hoạch được thực thi và những đòn phối hợp chiến thuật quyết định cục diện.

Trung cuộc cờ tướng thường được mô tả là bạo lực và khốc liệt. Đây là giai đoạn của những đòn tấn công trực diện, những pha thí quân táo bạo để chiếu hết đối phương. Các chiến thuật như "Mã ngọa tào", "Pháo lồng" hay "Thiết môn thuyên" (Chốt chặn cửa) đều là những sát chiêu hiểm hóc nhắm thẳng vào tướng đang trốn trong Cửu cung.

Sự độc đáo của quân pháo chính là linh hồn của trung cuộc cờ tướng. Khả năng tấn công vượt rào của nó tạo ra vô số cơ hội chiến thuật phức tạp, những đòn chiếu rút bất ngờ và những pha phối hợp từ xa. Cuộc chiến trong trung cuộc thường là một cuộc chạy đua xem ai có thể tập hợp đủ hỏa lực để phá vỡ hàng phòng ngự sĩ, tượng của đối phương trước.

Trung cuộc cờ vua là sự cân bằng tinh tế giữa chiến thuật và chiến lược. Mặc dù các đòn tấn công chiếu bí vẫn là mục tiêu cuối cùng, nhưng cuộc chiến thường xoay quanh việc tích lũy những lợi thế nhỏ, như một quân Tốt hơn, một cấu trúc Tốt tốt hơn, một quân cờ tích cực hơn, hoặc sự kiểm soát một hàng hay một cột quan trọng. Chỉ cần một yếu tố trong đó là đủ để các cao thủ chiếm ưu thế lớn rồi giải quyết trận đấu ở tàn cuộc.

Hậu với sức mạnh vượt trội, thường là trung tâm của các diễn biến. Các đòn phối hợp chiến thuật trong cờ vua (ghim, xiên, bắt đôi) thường nhằm mục đích giành lợi thế vật chất hoặc phá vỡ cấu trúc phòng thủ của đối phương. Cuộc đấu tranh không chỉ là về việc "giết" vua mà còn là việc tạo ra những điểm yếu lâu dài, định vị lại các quân cờ để chuẩn bị cho giai đoạn tàn cuộc.

Tàn cuộc là giai đoạn cuối của ván cờ, khi phần lớn các quân cờ đã bị tiêu diệt. Đây là nơi kỹ thuật và sự hiểu biết sâu sắc về giá trị của từng quân cờ còn lại được thể hiện rõ nhất.

Kỳ thủ cờ vua số hai thế giới, Hikaru Nakamura cho rằng số một Magnus Carlsen giỏi nhất mọi thời, nhờ khả năng đánh tàn cuộc không ai sánh bằng. Tương tự trong cờ tướng, kỳ thủ số một Vương Thiên Nhất trước khi bị bắt vì mua bán độ, cũng nổi bật hơn cả ở khả năng vần tàn.

Cờ tướng Trung Quốc đang gặp vấn đề lớn, là tỷ lệ hòa quá cao ở các trận đấu tinh hoa, lên tới 60%, theo nghiên cứu của trang cờ tướng Xqbase. Tỷ lệ hòa ở giải cờ vua Candidates 2024 - giải đấu gồm 8 kỳ thủ đấu vòng tròn hai lượt chọn ra người thách đấu Vua cờ - cũng là 55%.

Nguyên nhân cơ bản là sức mạnh phòng thủ to lớn của cặp sĩ và tượng. Trong cờ tàn, ngay cả khi một bên có lợi thế một quân nhẹ (Mã hoặc Pháo), việc thắng trước một hàng phòng ngự sĩ tượng đầy đủ gần như không thể. Điều này dẫn đến nhiều ván cờ đỉnh cao kết thúc trong bế tắc, làm giảm tính quyết đoán và hấp dẫn của giai đoạn này. Các thế cờ như "Đơn xe khéo thắng sĩ tượng toàn" là những ngoại lệ, đòi hỏi kỹ thuật rất cao.

Đây là điểm khác biệt lớn nhất và có lẽ là sâu sắc nhất. Tàn cuộc cờ vua được coi là một lĩnh vực khoa học nhờ vào quy tắc phong cấp của tốt. Chỉ cần người tấn công hơn một tốt ở cuối ván, cơ hội chiến thắng của họ đã hơn 50%. Khả năng biến một quân tốt yếu ớt thành một quân Hậu toàn năng đã biến tàn cuộc thành một thử thách khắc nghiệt về kỹ thuật và sự chính xác.

Việc chuyển hóa một lợi thế nhỏ thành chiến thắng đòi hỏi sự tính toán cẩn thận và kiến thức sâu rộng về các thế cờ tàn lý thuyết, ví dụ vua và tốt đấu vua. Chính sự phức tạp và quyết đoán này làm cho tàn cuộc cờ vua trở thành khía cạnh hấp dẫn và có chiều sâu bậc nhất của môn.

Về chiến thuật, cờ tướng mang tính đặc thù cao, xoay quanh các quân cờ độc đáo. Các đòn "chiếu rút" bằng Pháo, "mã ngọa tào", "song xa tuần hà" là những ví dụ điển hình. Các đòn phối hợp thường ngắn, sắc bén và trực tiếp nhắm đến việc chiếu hết (sát cục).

Chiến thuật cờ vua mang tính phổ quát hơn, dựa trên các nguyên tắc hình học của bàn cờ. Các đòn cơ bản như ghim, xiên, bắt đôi hay giằng là nền tảng. Chiến thuật thường được sử dụng để đạt lợi thế vật chất, cải thiện vị trí, hoặc tạo ra một cuộc tấn công quyết định.

Chiến lược trong cờ tướng thường cụ thể và rõ ràng hơn. Kế hoạch thường xoay quanh việc kiểm soát các đường dọc (lộ) quan trọng, phong tỏa sự phát triển của các quân mạnh đối phương, và xây dựng một thế công đủ mạnh để xuyên phá Cửu cung.

Chiến lược trong cờ vua thường trừu tượng và dài hơi hơn. Nó dựa trên các khái niệm vị trí như kiểm soát trung tâm, cấu trúc tốt, không gian, sự an toàn của Vua, và sự cơ động của các quân cờ. Một chiến lược có thể chỉ đơn giản là tạo ra một điểm yếu trong hàng Tốt của đối phương và tìm cách khai thác nó trong 20 nước đi tiếp theo.

Về cơ bản, cờ tướng có thể được ví như một cuộc đột kích chớp nhoáng. Khai cuộc nhanh gọn, trung cuộc là những trận giao tranh "đẫm máu" với những đòn chiến thuật hiểm hóc, trực diện. Tuy nhiên, nếu cuộc đột kích thất bại và trận chiến kéo dài đến tàn cuộc, nó có nguy cơ rơi vào bế tắc.

Cờ vua lại giống một cuộc chiến tranh tiêu hao toàn diện. Khai cuộc là giai đoạn chuẩn bị kỹ lưỡng, trung cuộc là cuộc đấu trí chiến lược để giành giật từng lợi thế nhỏ, và tàn cuộc là nơi kỹ thuật và sự chính xác quyết định người chiến thắng cuối cùng.

Cả hai môn cờ đều có chiều sâu vô tận, nhưng sự phức tạp của chúng nằm ở những khía cạnh khác nhau. Cờ tướng thách thức người chơi bằng những tình huống chiến thuật sắc bén và đặc thù, trong khi Cờ Vua đòi hỏi sự kiên nhẫn trong việc xây dựng kế hoạch chiến lược dài hạn và sự chính xác tuyệt đối trong việc chuyển hóa lợi thế ở tàn cuộc.

Xuân Bình tổng hợp