Từ đêm 16/11 đến 18/11, lượng mưa tại Huế, Đà Nẵng, Quảng Ngãi và Gia Lai dự báo phổ biến từ 250-500 mm, cục bộ có nơi trên 600 mm. Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn quốc gia đánh giá rủi ro thiên tai cấp ba. Trong 24 giờ qua, khu vực từ Hà Tĩnh đến Khánh Hoà có mưa vừa, mưa to, đến rất to như: Bình Điền 653,8mm (TP Huế); Tà Rụt 494,6 mm (Quảng Trị); Hồ Nước Trong 347 mm (Quảng Ngãi); Sông Hinh 450,8 mm (Đắk Lắk); Sông Trà 537,6mm (TP Đà Nẵng)... Trong 3-6 giờ tới, khu vực các tỉnh trên tiếp tục mưa.
Mô hình độ ẩm đất cho thấy một số khu vực thuộc các tỉnh trên đã gần bão hòa (trên 85%) hoặc đạt trạng thái bão hòa.
Để chủ động ứng phó, độc giả có thể theo dõi mực nước lũ tại các trạm thủy văn và lưu lượng xả của các hồ chứa trọng điểm trong bản đồ dưới đây. Dữ liệu được cập nhật theo giờ.
Nguy cơ ngập lụt tại các tỉnh, thành miền Trung phụ thuộc lớn vào khả năng điều tiết lũ của các hồ chứa dọc lưu vực sông chính.
Lưu vực sông Hương nằm trọn trong địa phận thành phố Huế, gồm ba nhánh chính: sông Bồ, sông Hữu Trạch và sông Tả Trạch. Đây là lưu vực có lượng mưa nhiều nhất Việt Nam, trung bình năm trên 2.600 mm. Đợt mưa lịch sử cuối tháng 10, đỉnh Bạch Mã ghi nhận lượng mưa một ngày là 1.739 mm - lớn thứ hai thế giới.
Thượng nguồn địa hình dốc, nhiều thác ghềnh, mùa lũ lưu lượng, vận tốc cao, thời gian truyền lũ ngắn, trung bình 5-6 giờ từ thượng nguồn (Thượng Nhật) đến hạ lưu (Kim Long). Trung bình hàng năm có 3-4 trận lũ trên báo động 2, trong đó có 1-2 trận lớn và đặc biệt lớn.
Mực nước lũ trên báo động ba 1 m sẽ gây ngập diện rộng cho thành phố Huế, thị xã Hương Trà, Quảng Điền, Phú Vang. Vai trò cắt lũ phụ thuộc vào hệ thống hồ chứa với 3 hồ có dung tích lớn nhất gồm hồ Tả Trạch, Bình Điền, và Hương Điền.
Quy trình vận hành liên hồ chứa trên lưu vực sông Hương quy định khi có cảnh báo mưa, lũ khả năng gây ngập, lụt ở hạ du trong vòng 24-48h, các hồ phải vận hành giảm lũ. Trường hợp không mưa, quy trình được kích hoạt khi lưu lượng nước về hồ Tả Trạch và Hương Điền vượt 500 m³/s, hồ Bình Điền vượt 400 m³/s.
Dự báo lượng mưa cường suất mạnh nhất tập trung vào ngày 17-18/11, nguy cơ ngập lụt ở vùng thấp trũng thuộc hạ du các sông trên toàn thành phố, ngập úng tại Phú Xuân, Thuận Hóa, An Cựu... Khả năng gây lũ, lũ quét sạt lở tại Phong Điền, Nam Đông, A Lưới...
Tại Đà Nẵng, hệ thống sông chính là Vu Gia - Thu Bồn, mưa lớn tập trung vào tháng 10, 11. Trung bình hàng năm có 4 trận lũ trên báo động 1, thời gian lũ kéo dài khoảng 3-5 ngày, dài nhất 6-7 ngày. Ở thượng lưu và trung lưu, do cường suất mưa lớn, địa hình dốc, lòng sông hẹp nên lũ lên, xuống nhanh. Hạ lưu độ dốc lòng nhỏ, nhiều hướng đổ ra biển, lũ lên chậm nhưng rút chậm, nhất là gặp triều cường.
Mực nước sông từ báo động 1 trở lên gây ngập vùng trũng, báo động 2 và 3, ngập nhiều vùng bãi bồi, đồng rộng, tuyến đường giao thông. Từ báo động 3, hầu hết đồng bằng bị ngập. Khu vực thường xảy ra ngập úng như Đại Lộc, Điện Bàn, Hội An, Hòa Vang, thời gian ngập ở vùng dân cư phổ biến từ 6-48h. Tuy nhiên, trong đợt lũ 25- 29/10, nhiều nơi ngập nặng kéo dài, như Hội An ngập hơn một tuần, sâu 2 m.
Sông Vu Gia - Thu Bồn là một trong những lưu vực có hệ thống hồ chứa thủy điện phức tạp và dày đặc nhất Việt Nam. Quy mô nhất là A Vương, Đắk Mi 4, Sông Tranh 2, Sông Bung 4...
Tại Gia Lai, hai lưu vực lớn nhất là sông Kôn - Hà Thanh (Bình Định cũ) và sông Ba (Gia Lai cũ).
Hơn 70% tổng lượng mưa cả năm trên lưu vực sông Kôn - Hà Thanh (1.800-2.400 mm) dồn vào tháng 10 và 11. Lũ trên sông này có đặc điểm lên nhanh, rút chậm và biên độ lớn. Các trận lũ lớn vượt báo động 3 (trên 3,7 m) chiếm 42,4% tổng số trận lũ. Địa hình dốc, thung lũng hẹp, đồng bằng bị bao quanh bởi núi đồi nên thời gian truyền lũ ngắn (5-7 giờ).
Nước lũ thường lên nhanh do độ dốc lớn, đạt biên độ cao (6-8 m) và thường duy trì 3-5 ngày, gây ngập lụt diện rộng kéo dài tại vùng hạ du như Tuy Phước, Phù Cát, và một phần TP Quy Nhơn. Tại các khu vực trung du và miền núi như Vĩnh Thạnh, Tây Sơn và Vân Canh, mưa lớn liên tiếp dễ gây lũ quét với đỉnh lũ có thể trên 12 m, cùng nguy cơ sạt lở nghiêm trọng.
Theo quy định về vận hành liên hồ mùa lũ, khi mực nước tại trạm Bình Nghi đạt 16,2 m và trạm Thạnh Hòa đạt 7 m, các hồ Trà Xom 1, Định Bình, Núi Một, Thuận Ninh phải dừng xả nước đón lũ để tạo dung tích. Ngược lại, nếu mực nước tại hai trạm này chạm ngưỡng 16,5 mét và 7,5 mét là tín hiệu bắt buộc các hồ phải vận hành xả lũ tối đa để cắt đỉnh lũ, bảo vệ vùng hạ du.
Lưu vực sông Ba - đi qua Gia Lai và Đăk Lăk - có 5 hồ lớn để phòng lũ gồm: Ba Hạ, sông Hinh, Krông H Năng, Kanak, AYun Hạ. Hàng năm lũ xảy ra từ tháng 9 đến 12, với đỉnh lũ vượt báo động 3 từ 1-2 m, gây ngập diện rộng ở vùng hạ lưu. Nguyên nhân là do địa hình kéo dài từ Tây Nguyên xuống biển, độ dốc lớn, thượng lưu hẹp, hạ lưu thấp trũng, dòng chảy tập trung nhanh.
Hệ thống sông phân nhánh nhiều nhưng tiêu thoát yếu, cửa Đà Rằng ở hạ lưu thường bị bồi lấp, mưa lớn 400 - 700 mm/ngày làm lũ dâng cao và ngập sâu trên diện rộng.
Tại Quảng Ngãi, Trà Khúc là lưu vực sông lớn nhất. Mùa lũ hàng năm kéo dài từ tháng 10 đến tháng 12. Trên lưu vực sông có 6 công trình thủy điện vừa giữ vai trò phát điện vừa điều tiết lũ. Trong đó, hồ thủy điện Đăk Đrinh và hồ thủy lợi Nước Trong có tổng dung tích đón lũ lớn nhất.
Địa hình lưu vực này bị chia cắt ngang mạnh nên độ dốc cao, lưu vực sông hẹp, sông ngắn và dốc, vùng đồng bằng thấp trũng, sát bờ biển. Khả năng thoát lũ chịu ảnh hưởng lớn của thủy triều. Thời gian xuất hiện lũ thường trùng với thời điểm triều cường làm tăng mức ngập lụt tại các khu vực cửa sông, giảm khả năng thoát lũ, ảnh hưởng toàn bộ thành phố Quảng Ngãi.
Tại Kon Tum cũ, việc điều tiết lũ trên lưu vực sông Sê San phụ thuộc 5 hồ chứa. Theo quy trình vận hành liên hồ chứa, khi mực nước tại các trạm trên báo động 2, cụ thể Kon Tum trên 519,7 m và Kon Plong trên 593,5 m, phải giảm lũ cho hạ du. Đây là lưu vực nằm trong vùng mưa không nhiều, mùa lũ kéo dài từ tháng 7 kéo dài đến tháng 11. Hàng năm có khoảng 4-6 trận lũ, kéo dài 4-5 ngày, dài nhất 10 ngày, thường xuyên gây ngập lụt ở những khu vực địa hình thấp như thành phố Kon Tum, Đắk Tô, Kon Rẫy.
Mưa liên tiếp nhiều ngày khiến nhiều khu vực đất gần hoặc đã đạt trạng thái bão hoà, nguy cơ lũ quét, sạt lở trải dài từ Quảng Trị đến Lâm Đồng. Trong đó, tâm điểm là các tỉnh Quảng Trị, Huế, Đà Nẵng, Đăk Lăk, Quảng Ngãi, Khánh Hoà nguy cơ cao và rất cao.
TS Trịnh Hải Sơn, Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản, phân tích các tỉnh Nam Trung Bộ như Huế, Quảng Ngãi, TP Đà Nẵng có đặc điểm địa hình phân cắt, là nguồn chảy của các sông lớn chảy ra biển. Đây cũng là khu vực có cấu trúc địa chất phức tạp, nơi giao nhau của các đới đứt gãy phương Đông Bắc - Tây Nam, đất đá bị cà nát dập vỡ mạnh.
Nhất là các địa phương chịu ảnh hưởng nặng của đợt lũ vừa qua, đất đá đã ngấm nước dài suốt tháng 10 tới nay càng dễ gây lũ lụt ở khu vực đồng bằng, sạt lở đất đá ở miền núi.
Theo ông Sơn, khi đất bão hòa, độ gắn kết đã giảm từ 15 đến 20%, đất sẽ sạt lở theo một độ dốc. Ngoài yếu tố kích hoạt chủ chốt là lượng mưa, thì còn phụ thuộc vào các yếu tố ở khu vực đó như độ dốc địa hình, chiều dày của đất, độ gắn kết của đất, mực nước ngầm địa phương, thảm thực vật trên đất.
Lượng mưa lớn (>150 mm) trên nền đất đã bị bão hòa có thể phát sinh sạt lở, hình thành các đập chắn tạm thời tại các khu vực suối nhánh thượng nguồn, dẫn tới các dòng chảy vật liệu, lũ quét. Đất bị bão hòa nước sẽ làm giảm khả năng chịu tải của nền đường, sườn dốc địa hình, gây ra sụt lún và sạt lở bất ngờ.
TS Sơn khuyến cáo chính quyền ngoài việc rà soát, di dời dân cư sống trong khu vực mất an toàn, cần triển khai lực lượng chốt chặn, cấm tuyệt đối các hoạt động giao thông qua ngầm tràn, cầu yếu, các tuyến đường đèo nguy cơ sạt lở cao.
Đối với người dân, nếu chưa thể di tản tới nơi kiên cố, trong thời gian xảy ra mưa lớn, cần quan sát dấu hiệu sạt lở như tiếng động lạ (đất đá lăn), cây nghiêng bất thường và nước suối đục ngầu. Khi nhận thấy, hãy di chuyển theo hướng an toàn, tránh đường đi của các dòng chảy vật liệu trượt. Tuyệt đối không trú ẩn dưới gầm cầu, bờ sông, bờ suối và không cố gắng đi qua các khu vực nước chảy xiết, cửa thoát của các lưu vực suối, tránh rủi ro do ảnh hưởng của dòng chảy vật liệu gây ra.
Quang Tuệ - Mây Trinh
