Bí ẩn kiệt tác 'Tiếng Thét'

Đầu tháng 8, chuyên trang ArtNews có bài viết Why Edvard Munch’s The Scream May Be the First Modern Painting (Tại sao The Scream của Edvard Munch có thể là bức tranh hiện đại đầu tiên) do cây bút chuyên mảng hội họa Howard Halle thực hiện.

Trong bài, ông bàn về vị thế của bộ tranh The Scream trong lịch sử hội họa phương Tây, nguồn cảm hứng của Edvard Munch cũng như ý nghĩa hiện sinh phản ánh qua tác phẩm. Munch vẽ tác phẩm từ năm 1893 đến 1910 gồm bốn bản, mô tả hình ảnh người đàn ông đi qua cầu hai tay ôm mắt, miệng mở rộng như đang hét hoặc sợ hãi. Đến nay, câu chuyện về ý nghĩa phía sau tác phẩm vẫn là đề tài gây tranh cãi, chưa có câu trả lời từ phía các chuyên gia lẫn người thưởng lãm.

Howard Halle tua ngược thời gian, dừng ở thế kỷ 16 khi bức chân dung Mona Lisa của danh họa Leonardo da Vinci ra đời. Theo ông, cả hai tác phẩm đại diện thời đại riêng của chúng thông qua sức biểu cảm gương mặt. Nàng Mona Lisa nổi tiếng với nụ cười mơ hồ trên nền cảnh thanh bình như được tạo từ khói sương. Còn nhân vật của Edvard Munch có đôi mắt đen nhỏ, miệng há trong nỗi kinh hoàng.

Từ đó, tác giả nhận xét: "Kiệt tác của Leonardo phản ánh niềm tin vào chủ nghĩa nhân văn, chủ nghĩa tự nhiên và chủ nghĩa cổ điển. Tranh của Munch thể hiện sự tan rã của các lý tưởng kể trên dưới sự tác động của nền Cách mạng Công nghiệp".

Về mặt lịch sử, Howard Halle nhận định Tiếng Thét không đơn thuần phản ánh bối cảnh ra đời. Dù xuất hiện sau bức Mona Lisa gần 400 năm, tính trường tồn (timelessness) của bộ tranh đạt cấp độ hoàn toàn khác. Nếu Mona Lisa đại diện "một lý tưởng bất khả thi" - hiện hữu nhưng vượt tầm với, The Scream "dường như nói lên trạng thái hiện sinh cổ xưa nhất, kết nối những nỗi sợ về tâm lý lẫn thể xác đã ám ảnh loài người từ thuở sơ khai". Theo Halle, tác phẩm tìm ra chân lý về bản chất bằng cách gắn kết hội họa với biểu cảm chân thực nhất của con người.

Hiện có ý kiến Những cô nàng ở Avignon (1907) của Picasso là bức tranh hiện đại đầu tiên, nhưng Howard Halle lập luận danh hiệu này có thể thuộc về Tiếng Thét. Ông cho rằng tranh Picasso "báo hiệu sự đột phá triệt để khỏi mô hình Phục Hưng được thể hiện qua La Gioconda", tác phẩm của Munch biểu lộ tính hiện đại thông qua khuôn khổ cảm xúc chủ quan, việc cụ thể hóa cảm giác "lạc lõng, phi chuẩn mực" - những thứ định hình đời sống thế kỷ 20.

Tuy nhiên, đây không phải chủ đích của danh họa khi vẽ The Scream. Dù bức họa truyền cảm hứng cho phần lớn ngành nghệ thuật sau này nhất là trường phái Biểu hiện (Expressionism), sự nghiệp của Edvard Munch phát triển từ chủ nghĩa Tượng Trưng (Symbolism) - phong trào hội họa từ bỏ quan niệm "nghệ thuật vị nghệ thuật" để hướng đến những ẩn dụ mơ mộng. Danh họa từng nói: "Từ khoảnh khắc tôi chào đời, những thiên thần của sự lo âu, lo lắng và cái chết đã đứng bên tôi".

Câu nói trên phản ánh tuổi thơ của Edvard Munch, chuỗi ngày lớn lên cùng bệnh tật, cái chết của chị gái và nỗi sợ căn bệnh tâm thần di truyền từ gia đình. Tất cả khiến ông mắc chứng rối loạn thần kinh, tác động phong cách nghệ thuật. Chủ đề về cái chết, nỗi sầu muộn ám ảnh cọ vẽ của Edvard Munch, hiện diện qua những hình thể mềm mại, huyền ảo lơ lửng trong không gian và thời gian. Tiếng Thét là ví dụ tiêu biểu của khía cạnh này.

Mặt khác, Howard Halle cho biết sự chuyển hóa cảm xúc thành thứ hữu hình của Edvard Munch còn bị chi phối bởi chủ nghĩa Lãng mạn (Romanticism). Đây là phong trào nghệ thuật nổi bật đầu thế kỷ 19, với gu thẩm mỹ dựa theo khái niệm "sự hùng vĩ (the sublime)" gắn liền nỗi kinh sợ của con người trước sức mạnh của thiên nhiên.

Đó cũng là cảm giác Edvard Munch nắm bắt khi vẽ Tiếng Thét. Ông từng viết về thời điểm quan sát nền trời đột ngột chuyển màu, choáng ngợp trước tự nhiên. "Khi ấy, tôi đang đi dạo với hai người bạn thì bầu trời chuyển sang màu máu với những chiếc lưỡi của lửa trên vịnh biển xanh đen và thành phố. Tôi đứng đó run rẩy trong lo âu, nghe thấy một tiếng thét vô tận xuyên qua tự nhiên".

Theo Howard Halle, chính hình ảnh bàn tay che tai như "một nỗ lực tuyệt vọng chặn âm thanh không thể chịu đựng" truyền tải thông điệp, tốt hơn mắt và miệng. Qua thời gian, chi tiết đó đã bị lãng quên, thay bằng những ý tưởng tin rằng bức tranh thể hiện quan điểm rộng hơn về tính hiện sinh và sự sụp đổ của xã hội. Ngoài ra, tác phẩm đối mặt nhiều giả thuyết. Có người tin rằng đây là tranh tự họa của Munch khi lên cơn hoảng loạn, hoặc họa sĩ lấy cảm hứng từ một trại tâm thần gần nơi vẽ tranh.

 

 

Bảo tàng Munch vận chuyển các bức tranh "The Scream" của Edvard Munch

Một số người tìm hiểu nguyên nhân bầu trời đỏ, cân nhắc vụ phun trào núi lửa Krakatoa ở Indonesia năm 1883. Thảm kịch ấy từng gây ra hiện tượng "hoàng hôn kỳ lạ" toàn cầu, có khả năng Edvard Munch từng thấy cảnh đó. Về chủ thể trong tranh, vài người cho rằng danh họa lấy cảm hứng từ xác ướp Peru trưng bày tại Triển lãm Thế giới ở Paris năm 1889. Hiện chưa có bằng chứng cho giả thuyết này.

Khép lại bài phân tích, cây bút của ArtNews kết luận cuối cùng các cuộc xung đột, biến động của thế giới góp phần biến góc nhìn tăm tối của Edvard Munch thành biểu tượng cho sự bất lực của con người khi đối diện những điều kinh hoàng. Việc tác phẩm giữ nguyên sức ảnh hưởng dưới tác động của nền văn hóa đại chúng chứng tỏ tầm nhìn bền bỉ của Munch.

Edvard Munch (1863 - 1944) là một phần của phong trào Tượng trưng những năm 1890, đồng thời là cái tên tiên phong của trường phái Biểu hiện đầu thế kỷ 20. Hơn 60 năm trong nghề, ông kiên trì thử nghiệm nhiều lĩnh vực gồm hội họa, đồ họa, vẽ tay, điêu khắc, nhiếp ảnh và phim ảnh, nhờ đó giữ một vị trí độc nhất trong lịch sử nghệ thuật Na Uy và thế giới. Hiện phần lớn tác phẩm của ông được lưu giữ tại Bảo tàng Munch và Bảo tàng Quốc gia ở thủ đô Oslo, Na Uy.

Trịnh Lâm (theo ArtNews)