Sau khoảng 15 tháng thu thập thông tin, Cục Chống tham nhũng Quốc gia Ukraine (NABU) và Văn phòng Công tố Chuyên trách Chống tham nhũng (SAPO) hồi đầu tuần mở cuộc điều tra quy mô lớn, nhắm vào "tổ chức tội phạm cấp cao" ở tập đoàn sản xuất điện hạt nhân Energoatom. Đường dây này bị cáo buộc đã tham nhũng và rửa tiền khoảng 100 triệu USD.
NABU cho biết đường dây này có liên quan nhiều quan chức Ukraine và do doanh nhân Timur Mindich cầm đầu. Mindich từng có quan hệ thân thiết với Tổng thống Volodymir Zelensky và đã bỏ trốn ra nước ngoài ngay trước khi giới chức khám xét nơi ở của ông này hôm 10/11.
Bê bối là đòn giáng mạnh vào uy tín của Tổng thống Ukraine, bởi ông Zelensky đắc cử năm 2019 bằng cam kết trấn áp mạnh tay với tham nhũng, nhưng lại để tình trạng này lại xuất hiện trong chính quyền của mình.
Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky tại Brussels, Bỉ ngày 23/10. Ảnh: AFP
NABU thu thập được các băng ghi âm có độ dài tổng cộng hàng nghìn giờ và đang công bố dần. Theo NABU, nhóm tội phạm yêu cầu các nhà thầu của Energoatom "lại quả" 10-15% giá trị hợp đồng, nếu không sẽ không được thanh toán cho dịch vụ hoặc sản phẩm đã cung cấp, đồng thời có thể bị loại khỏi danh sách nhà thầu.
Ukrainska Pravda đưa tin rằng ảnh hưởng của Mindich đã gia tăng khi chiến sự Ukraine - Nga nổ ra. Tờ báo hàng đầu Ukraine cho biết Mindich từng đề xuất các ứng viên cho nội các và ảnh hưởng từ doanh nhân đến ông Zelensky lớn đến mức phe đối lập gọi chính phủ ở Kiev là "nội các của Mindich".
"Liệu Tổng thống Ukraine có biết bạn của ông đang điều hành đường dây tội phạm liên quan một doanh nghiệp nhà nước? Đó là câu hỏi chúng tôi lúc này chưa thể trả lời", Tetiana Shevchuk, quan chức Trung tâm Hành động Chống tham nhũng, nói. "Ông ấy biết hay không thì cũng đều là vấn đề".
NABU chưa đưa ra cáo buộc với Tổng thống Zelensky, nhưng những phát hiện trong cuộc điều tra đang gia tăng áp lực lên lãnh đạo này, nhất là khi ông từng tìm cách thu hồi quyền tự chủ đối với NABU và SAPO hồi cuối tháng 7. Ông hứng chỉ trích mạnh mẽ và buộc phải từ bỏ kế hoạch này để trấn an dư luận.
Truyền thông Ukraine còn liệt kê nhiều nghi phạm khác, trong đó có cựu phó thủ tướng Oleksiy Chernyshov, cựu cố vấn bộ trưởng năng lượng Ihor Myroniuk, cựu trưởng bộ phận bảo vệ vật chất và an ninh Energoatom Dmytro Basov, cựu bộ trưởng năng lượng Herman Halushchenko, sau là bộ trưởng tư pháp.
"Thách thức lớn nhất là ông Zelensky phải tìm được điểm cân bằng hợp lý giữa điều tra và xét xử với giữ ổn định chính trị, để tránh một cuộc khủng hoảng vượt tầm kiểm soát", nhà khoa học chính trị Volodymyr Fessenko, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chính trị Penta ở Kiev, viết trên New Voice of Ukraine.
Phe đối lập nhanh chóng công kích Tổng thống Zelensky về bê bối ở Energoatom, cho rằng ông chưa hành động đủ quyết liệt. Đảng Đoàn kết châu Âu kêu gọi bỏ phiếu bất tín nhiệm với chính phủ. Hiện chưa rõ động thái có diễn ra hay không, bởi đảng cầm quyền Đầy tớ của Nhân dân giữ đa số ghế tại quốc hội.
Chủ tịch ủy ban quốc hội về hội nhập Liên minh châu Âu (EU) Ivanna Klympush-Tsyntsadze kêu gọi cải tổ nội các, tin rằng đây là cách duy nhất để vượt qua thách thức hiện tại. Lần gần nhất ông Zelensky cải tổ nội các là hồi tháng 7.
Bê bối thổi bùng phẫn nộ trong công chúng Ukraine, khi hạ tầng năng lượng nước này liên tục hứng chịu các cuộc tập kích của Nga và hàng triệu người phải chịu cảnh mất điện mỗi ngày. Họ cảm thấy ông Zelensky không còn là người cởi mở, sẵn sàng loại bỏ ảnh hưởng từ các tài phiệt khỏi chính trường như trước, mà đã trở thành lãnh đạo khép kín, thu hẹp điều hành.
Loạt diễn biến nguy cơ khiến châu Âu suy giảm niềm tin vào Ukraine. Tổng thống Zelensky đang tìm kiếm các gói viện trợ quân sự và tài chính từ châu Âu, trong bối cảnh Tổng thống Mỹ Donald Trump đã giảm bớt sự ủng hộ cho nước này.
Các lãnh đạo châu Âu vẫn cam kết ủng hộ Ukraine, nhưng yêu cầu Kiev phải trấn áp tham nhũng mạnh tay và đưa ra câu trả lời.
"Niềm tin của EU có thể đã lung lay, nhưng chúng tôi đâu còn lựa chọn nào khác", Washington Post dẫn lời Bộ trưởng Tài chính Litva Kristupas Vaitiekunas.
Một tòa nhà của công ty sản xuất điện hạt nhân Energoatom ở Ukraine. Ảnh: Ukrainian News
Giới chức Ukraine đã triển khai loạt động thái để trấn an dư luận trong nước cũng như đồng minh sau bê bối. Ông Zelensky ngày 10/11 tuyên bố ủng hộ nỗ lực của NABU và SAPO, thêm rằng "việc trừng phạt là điều không thể tránh khỏi". Ông kêu gọi Bộ trưởng Tư pháp Halushchenko và Bộ trưởng Năng lượng Svitlana Grynchuk từ chức, và hai người này đã thực hiện sau đó.
Ukraine tái lập hội đồng giám sát chính phủ với Energoatom, mở đợt kiểm toán toàn diện với công ty này cùng các doanh nghiệp nhà nước khác, chủ yếu trong lĩnh vực năng lượng, áp trừng phạt với Mindich và "người rửa tiền" Tsukerman.
"Tổng thống đã nêu rõ rằng với ông ấy, không có cái gọi là 'cá nhân bất khả xâm phạm' khi liên quan đến tham nhũng hay tội phạm. Tổng thống là người có nguyên tắc và trên hết, bản thân ông không hề tham nhũng", Andriy Yermak, cố vấn cấp cao của ông Zelensky, cho biết.
Giới quan sát nhận định những nỗ lực này vẫn chưa đủ để khôi phục hoàn toàn niềm tin.
Mykhailo Zhernakov, giám đốc điều hành Quỹ Dejure, tổ chức giám sát cải cách tư pháp trụ sở Kiev, cho rằng một đợt cải cách mạnh mẽ có thể biến bê bối này thành cơ hội để chứng minh Ukraine thực sự muốn xóa bỏ tham nhũng vĩnh viễn.
"Tôi nghĩ rằng chính phủ Ukraine đủ sức thể hiện với các đối tác rằng đúng là họ đã vấp ngã, nhưng thay vì chỉ đưa ra các giải pháp nhỏ lẻ, họ đang bắt đầu những thay đổi mang tính hệ thống", ông Zhernakov nói với Politico.
Như Tâm (Theo Washington Post, Politico, Reuters)