Nghề trồng tỏi ở Lý Sơn có từ hơn 150 năm trước, nhưng chỉ phát triển mạnh từ những năm 1990 khi người dân chuyển đổi từ trồng lạc sang tỏi do lợi nhuận cao hơn. Từ vài chục ha ban đầu, diện tích trồng tỏi tăng dần lên 200 ha vào năm 2010, rồi 300 ha như hiện nay với sản lượng trên 2.000 tấn mỗi năm.
Dù là đặc sản, tỏi Lý Sơn vẫn quẩn quanh trong vòng "được mùa mất giá, được giá mất mùa". Vụ tỏi mất 6-7 tháng mới thu hoạch, nếu thuận lợi, mỗi sào thu 600-700 kg, nhưng năm mất mùa chỉ còn 200-300 kg. Giá tỏi khô biến động mạnh theo chu kỳ: năm 2018 và 2022, khi sản lượng thấp do hạn hán, giá lên đỉnh 220.000 đồng/kg; còn năm 2019 và 2023, sản lượng dồi dào khiến giá rớt xuống chỉ còn 30.000-40.000 đồng/kg.
"Không ai muốn bỏ nghề, nhưng không đủ ăn, đời sống bấp bênh, nhiều người đành đi biển hoặc ra đất liền làm thuê. Tôi cũng từng như thế", Nguyễn Văn Nhật (sinh năm 1989), nhà sáng lập công ty Phú Sinh, nhớ về nỗi đau của 10 năm trước. Nỗi đau này cũng chính là điểm bắt đầu cho hành trình nâng tầm cây tỏi Lý Sơn mà 8x theo đuổi suốt thập niên qua.
Sinh ra tại Lý Sơn, đến khi tốt nghiệp cấp ba, Nhật rời quê làm thợ điện tại Đà Nẵng. Năm 2014, khi Lý Sơn vừa hòa lưới quốc gia, mở ra cơ hội phát triển kinh tế mới cho đảo, anh quyết định trở về quê phát triển nghề nghiệp và phụ giúp gia đình tiếp quản cơ sở mua bán hành tỏi.
Những ngày đầu trở về quê, thời điểm giáp vụ thu hoạch tỏi, Nhật chứng kiến cảnh hàng chục tấn tỏi chất đống, giá rớt thê thảm. "Đặc sản của quê hương mà nằm lăn lóc, trong khi người tiêu dùng ở thành phố sẵn sàng trả giá cao cho tỏi Lý Sơn thật. Vấn đề là không có thương hiệu, không có chứng nhận chất lượng, không có kênh phân phối", anh nhớ lại.
Ngoài việc buôn bán, Nhật bắt đầu thức khuya dậy sớm theo bà con ra ruộng. 5h sáng đã có mặt trên ruộng tỏi, anh theo dõi cách bà con làm đất, tưới nước, bón phân. Chiều về lại ngồi hỏi han, ghi chép từng chi tiết: bao nhiêu kg phân bón cho một sào, bao lâu tưới một lần, mấy tháng thu hoạch. Anh đi hết ruộng này đến ruộng khác, từ thôn An Vĩnh đến An Hải, ghi chép kinh nghiệm của từng hộ để học hỏi và tìm hướng đi mới.
Đến năm 2019, khi vẫn chỉ là hộ kinh doanh gia đình, anh bắt tay cùng hai hộ dân trồng thử 1.000 m2 tỏi theo tiêu chuẩn VietGAP, HACCP. Những kinh nghiệm non nớt khiến mùa tỏi đầu tiên âm vốn, Nhật mất hơn 60 triệu đồng.
Đêm đó, anh ngồi lặng giữa ruộng tỏi, nghĩ về nguyên nhân khiến vụ mùa thất bại. "Nếu tiếp tục dựa vào cảm tính, mọi nỗ lực sẽ chỉ lặp lại vòng luẩn quẩn", Nhật nghĩ.
Để thay đổi, anh bắt tay vào tìm hiểu, xây dựng quy trình canh tác bài bản, giám sát chặt chẽ từng khâu với mong muốn tạo dựng thương hiệu tỏi Lý Sơn bền vững. Nhật dành hai năm để rong ruổi khắp đảo học kỹ thuật, ra vào TP HCM hơn 10 lần nhằm tham gia các khóa đào tạo kinh doanh và xây dựng thương hiệu.
Năm 2021, Nguyễn Văn Nhật dùng toàn bộ số tiền tích lũy cùng với sự hỗ trợ gia đình, thành lập Phú Sinh với vốn điều lệ ban đầu 3 tỷ đồng và 6 nhân viên. Doanh thu những tháng đầu chủ yếu từ bán tỏi tươi.
Những đơn hàng đầu chưa kịp ổn định thì Covid-19 khiến đầu ra đóng băng, doanh thu giảm 80%. Nhật phải cầm cố sổ đỏ vay 1,2 tỷ đồng thu mua tỏi, chuyển sang bán online và cung cấp cho nhà hàng, quán ăn, chấp nhận "lời mỏng" để giữ uy tín với nông dân.
Nguồn doanh thu ít ỏi từ bán tỏi tươi được Phú Sinh dùng toàn bộ để đầu tư vào canh tác với mục tiêu tăng chất lượng, giảm chi phí. Trong quá trình học hỏi kỹ thuật và trao đổi với các chuyên gia, anh nhận ra vấn đề lớn trong canh tác không chỉ nằm ở kỹ thuật tưới tiêu mà phải xét đến từ nguồn đất trồng.
Lý Sơn là huyện đảo duy nhất của tỉnh Quảng Ngãi, diện tích chỉ hơn 10 km2 nhưng có tới 7 miệng núi lửa trên cạn và 3 dưới biển. Người dân tận dụng lớp đất đỏ bazan - sản phẩm của núi lửa cổ, rồi phủ lớp cát trắng san hô để trồng tỏi. Chính sự kết hợp này tạo nên hương vị cay nồng đặc trưng, múi tỏi chắc, màu trắng ngà.
Tuy vậy, theo cách trồng truyền thống của nông dân, cứ 1-2 vụ phải thay đất hoàn toàn. Họ cào bỏ lớp cát biển cũ, vứt đi, rồi lấy cát trắng mới từ bãi biển phủ 1-2 cm lên mặt lớp đất đỏ bazan. "Làm như vậy cả trăm năm nay", anh Nhật giải thích.
Cách làm này đặt ra bài toán về bền vững khi nguồn cát biển có hạn. Lúc này, Nhật nảy ra ý tưởng: nếu có thể tái sử dụng đất cũ thì sẽ đạt hiệu quả kép - vừa bảo vệ môi trường, vừa giảm chi phí cho nông dân. "Nhưng phải làm sao để đất cũ vẫn đủ dinh dưỡng, không bị thoái hóa?", một bài toán mới lại mở ra.
Tiếp tục tìm tòi nghiên cứu, đội ngũ Phú Sinh đề ra chiến lược: xây dựng vùng nguyên liệu sạch đạt chuẩn VietGAP và hữu cơ bằng cách tái sinh đất - cát cũ thay vì khai thác cát biển mới.
Sau hàng chục lần thử nghiệm và học hỏi chuyên gia, Nhật phát triển quy trình tái sinh đất. Thay vì vứt bỏ đất và cát cũ, nông dân được hướng dẫn cào lớp cát trên cùng sang một bên, dùng máy hoặc tay băm nhỏ cát để xới tơi lớp đất đỏ bazan bên dưới, rồi phơi nắng 7-10 ngày để diệt vi khuẩn gây bệnh và làm đất thông thoáng trở lại.
Anh giải thích, cát trắng ở Lý Sơn chứa canxi và có tác dụng làm mát lớp đất bazan bên dưới. Nếu tái sử dụng cát cũ, cần bổ sung thêm canxi cho đất. Đồng thời, việc tưới nước hợp lý giúp tăng khả năng làm mát, giảm áp lực lên lớp cát phủ và hạn chế phải thay cát mới.
"Bước quan trọng nhất là bổ sung dinh dưỡng hữu cơ. Tôi hướng dẫn nông dân ủ phân hữu cơ để đất tái tạo độ phì nhiêu tự nhiên, giữ được cấu trúc xốp và khả năng thoát nước tốt", Nhật nói.
Theo anh Nhật, việc sử dụng phân vô cơ giúp cây phát triển nhanh nhưng khiến đất chai cứng, mất cấu trúc. Bằng cách thay thế hoàn toàn bằng phân hữu cơ và chế phẩm sinh học, doanh nghiệp chấp nhận chi phí tăng khoảng 60%, đổi lại giá trị sản phẩm cao gấp đôi và bảo đảm phát triển bền vững.
Có đất sạch chỉ là bước đầu. Để sản phẩm được chứng nhận VietGAP và OCOP 5 sao, Phú Sinh phải xây dựng quy trình kiểm soát chặt chẽ "từ hạt giống đến bàn ăn".
Trước khi gieo trồng, đất được lấy mẫu gửi trung tâm khuyến nông phân tích hàm lượng dinh dưỡng, pH và kim loại nặng. Nước tưới được kiểm nghiệm định kỳ đảm bảo không nhiễm mặn hoặc vi sinh vật gây bệnh. Hạt giống tỏi được tuyển chọn kỹ, ngâm trong dung dịch khử trùng sinh học trước khi trồng.
Trong quá trình canh tác, nông dân chỉ được sử dụng phân bón hữu cơ và thuốc bảo vệ thực vật sinh học nằm trong danh mục VietGAP cho phép. Mọi hoạt động đều được ghi chép nhật ký đồng ruộng: ngày bón phân, loại phân, liều lượng, ngày tưới nước, biện pháp phòng trừ sâu bệnh. Khi thu hoạch, sản phẩm được phơi khô tự nhiên, sau đó bóc vỏ, phân loại theo kích cỡ và bảo quản trong kho nhiệt độ ổn định 15-20 độ C trước khi kiểm định và cấp chứng nhận.
"Khó nhất là thuyết phục và đào tạo nông dân thay đổi thói quen canh tác lâu đời. Nhiều người lo tỏi không đủ dinh dưỡng hoặc sợ sâu bệnh nếu không phun thuốc hóa học. Tôi phải đi từng ruộng, theo dõi sát sao, đôi khi còn phải xuống tay làm mẫu để họ thấy kết quả thực tế", anh Nhật chia sẻ.
Thêm vào đó, Phú Sinh đưa ra chính sách: trồng tỏi VietGAP thì giá thu mua cao hơn 1,5 lần so với tỏi truyền thống, bao tiêu đầu ra. Dần dần, người nông dân thấy được hiệu quả của lối canh tác hữu cơ, thu nhập cũng tăng lên, liền tự tin chuyển đổi. Từ hai hộ dân thử nghiệm năm 2019, đến nay Phú Sinh đã liên kết với 85 hộ nông dân canh tác tỏi trên tổng diện tích 40 ha. Trong đó, 32 ha đã được chứng nhận đạt tiêu chuẩn VietGAP, 8 ha đạt chuẩn HACCP.
Tháng 7/2023, một tập đoàn hàng tiêu dùng lớn tìm nhà cung ứng nguyên liệu tỏi Lý Sơn cho dòng sản phẩm gia vị mới. UBND huyện Lý Sơn giới thiệu Phú Sinh là một trong hai đơn vị đại diện cộng đồng nông dân ký kết hợp đồng cung ứng dài hạn.
"Khi nhận được điện thoại từ địa phương, tôi vừa mừng vừa lo. Mừng vì đây là cơ hội tiếp cận 100 triệu người tiêu dùng qua hệ thống phân phối rộng khắp. Lo vì đơn hàng lớn, yêu cầu chất lượng đồng đều, trong khi tôi chưa có đủ vốn", anh Nhật kể.
Để đáp ứng đơn hàng, Phú Sinh cần 4 tỷ đồng vốn lưu động thu mua tỏi từ nông dân và chế biến. Vừa chuộc được sổ đỏ gia đình, anh lại phải cầm cố lần nữa, thậm chí mượn thêm sổ đỏ của người thân để vay 2,5 tỷ đồng.
"Nếu không làm được lần này, bà con sẽ mất cơ hội bán tỏi với giá ổn định. Tôi đã hứa với họ, không thể nuốt lời", anh nói về quyết định khi ấy.
Để đảm bảo chất lượng, anh cùng nông dân tuân thủ nghiêm ngặt quy trình sản xuất, mọi công đoạn đều được ghi nhật ký. "Mỗi củ tỏi bán ra đều mang danh nghĩa Lý Sơn. Có hôm tôi dành cả ngày chỉ để soi từng củ tỏi, xem độ khô, màu vỏ và mùi hương có đạt chuẩn hay không. Một củ không đạt là loại, không thương lượng", anh kể.
Nhờ đầu ra ổn định, được bao tiêu, người trồng tỏi thu gần nửa tỷ đồng mỗi ha, lãi ròng đạt 150-180 triệu đồng. Năm 2024, đối tác đã tiêu thụ 150 tấn tỏi cho nông dân Lý Sơn, tăng gấp 3 lần so với năm trước.
Không dừng lại ở việc cung ứng nguyên liệu thô, công ty Phú Sinh đầu tư vào chế biến sâu để nâng cao giá trị sản phẩm bằng cách nhập khẩu dây chuyền lên men tỏi đen từ Nhật Bản và nghiên cứu công nghệ phù hợp với điều kiện Việt Nam.
Quy trình sản xuất tỏi đen của Phú Sinh kéo dài 45-50 ngày. Toàn bộ quy trình được kiểm soát nghiêm ngặt về nhiệt độ, độ ẩm và được chứng nhận HACCP, ISO 22000.
Hiện tại, công ty phát triển được 6 sản phẩm OCOP, trong đó có 3 sản phẩm đạt 3 sao cấp tỉnh gồm tỏi đen nhiều nhánh, rượu tỏi đen (12-15 độ), cao tỏi đen và tỏi đen cô đơn 4 sao. Đặc biệt, sản phẩm "Tỏi Lý Sơn" vừa đạt chuẩn 5 sao cấp quốc gia vào tháng 6 năm nay.
Để đạt OCOP 5 sao cấp quốc gia, Phú Sinh phải đáp ứng hàng chục tiêu chí. "Từ bao bì, nhãn mác đến nguyên liệu đều phải đạt tiêu chuẩn cao nhất. Sản phẩm phải có tem chống hàng giả, QR code truy xuất nguồn gốc, thông tin đầy đủ về ngày sản xuất, hạn sử dụng bằng cả tiếng Việt và tiếng Anh", Nhật chia sẻ.
Nếu tỏi tươi truyền thống chỉ bán được 45.000-50.000 đồng/kg, thì tỏi đạt chuẩn VietGAP có giá 70.000-80.000 đồng/kg. Tỏi đạt chuẩn OCOP 5 sao bán với giá 180.000-220.000 đồng/kg, còn tỏi đen sau chế biến có giá lên tới 1,2 triệu đồng/kg, tăng gấp 15-20 lần so với nguyên liệu đầu vào.
Đến nay, Phú Sinh đã hợp tác với gần 10 công ty chế biến, tiêu thụ hơn 200 tấn tỏi mỗi năm. Về thị trường xuất khẩu, đơn vị đang đàm phán với các đối tác tại Nhật Bản, Hàn Quốc và EU. Công ty kỳ vọng đưa tỏi Lý Sơn ra thế giới, không chỉ như một loại gia vị mà còn là sản phẩm chăm sóc sức khỏe, mang hình ảnh Lý Sơn đến với người tiêu dùng quốc tế.
Lãnh đạo Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Quảng Ngãi đánh giá, tỏi Phú Sinh là một trong hai sản phẩm đạt chứng nhận OPCOP 5 sao của tỉnh, điều này có ý nghĩa quan trọng trong việc khẳng định thương hiệu nông sản địa phương. Sau khi được chứng nhận OCOP 5 sao, tỏi Lý Sơn như tự tin hơn khi bước vào những thị trường khó tính trong lẫn ngoài nước.
Thành công của công ty Phú Sinh cũng tạo ra hình mẫu sinh động, tác động tích cực đến phong trào khởi nghiệp tại Quảng Ngãi, truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ. Bên cạnh đó, mô hình của Nhật cho thấy sự liên kết chặt chẽ với nông dân, ứng dụng công nghệ vào sản xuất và khai thác hiệu quả giá trị thương hiệu. Từ đây, mỗi người có thêm niềm tin, nông nghiệp là mảnh đất màu mỡ cho những người mang tư duy hiện đại, biết ứng dụng công nghệ để làm giàu trên chính quê hương của mình.
Với việc đạt chuẩn OCOP 5 sao cấp quốc gia, kế hoạch của Phú Sinh trong 5 năm tới đầy tham vọng. "Chúng tôi kỳ vọng đến 2030 sẽ liên kết với 200 hộ nông dân trên diện tích 100 ha, doanh thu đạt 200 tỷ đồng trong một năm", Nhật chia sẻ.
Những ngày tháng 11, Nhật vẫn đều đặn đi thăm các ruộng tỏi bất kể nắng hay mưa. Ở mỗi ruộng, anh dừng vài phút để kiểm tra củ, ngắm từng bẹ lá xanh rồi ghi chép tỉ mỉ độ ẩm, độ mặn đất.
"Làm nông giờ không thể chỉ dựa vào kinh nghiệm, mà phải vừa trồng vừa thử nghiệm, để thích ứng với khí hậu, với thị trường," anh nói. Chính vì vậy, dù các mô hình đã ổn định và đạt nhiều kết quả tích cực, Nhật vẫn không ngừng nghỉ tìm tòi, nghiên cứu những hướng đi mới nhằm tăng sản lượng, chất lượng theo hướng bền vững. Anh gọi đây là những tấm "hộ chiếu" để tỏi Lý Sơn nâng tầm vị thế từ bàn ăn nội địa đến kệ hàng quốc tế.
Thái Anh