“Bọn cháu không có tiền về quê ăn Tết, chẳng biết làm sao nên rủ nhau đi cướp. Dạ đây là lần đầu ạ”.

Đó là lời khai báo với công an của bốn thanh niên bị bắt tại Bình Dương ngày 22/1/2011. Nhóm thanh niên, người lớn nhất 25 tuổi, người nhỏ nhất mới 18, đều quê ở Nghệ An và Hà Tĩnh, vào các khu công nghiệp ở Bình Dương làm công nhân. Họ phạm tội lần đầu, và hôm ấy, là ngày 27 tháng Chạp.

Giai đoạn đó, theo một nghiên cứu do Viện dân số và các vấn đề xã hội thực hiện, mỗi năm có khoảng nửa triệu thanh niên di cư đến các thành phố kiếm sống. Trong đó, 52% ở độ tuổi từ 18 đến 25.

Viện dân số cho hay đời sống của những thanh niên này tương đối bế tắc. 70% chỉ có một phương tiện giải trí là nghe đài và xem TV. 58% tin rằng họ không có cơ hội nâng cao trình độ phát triển.

Nhiều quán karaoke quanh khu công nghiệp Bắc Thăng Long được thiết kế khá riêng, có thể chứa hơn 20 người. Toàn bộ dây chuyền sản xuất, và đôi lúc, bạn bè của họ, chia sẻ chung một phòng hát. Họ xoay sở để phần lớn thành viên được cầm mic.

Khung cảnh ấy rất đặc trưng cho đời sống tinh thần các nữ công nhân khu công nghiệp. Phần còn lại của cuộc sống, họ quay quắt giữa nhà máy và phòng trọ, giữa những bữa cơm nấu vội và các giờ làm thêm - hay gọi là “làm âu” - cách gọi chệch từ "overtime".

Với chính sách hiện tại, với đãi ngộ, thời gian biểu và mặt bằng xã hội, để nâng cao chất lượng đời sống tinh thần, họ thường chỉ tìm thấy ở những chỗ như thế.

Nâng cấp đáng kể nhất với lực lượng công nhân nước ta kể từ năm 2011 là vài lần tăng lương. Lương tối thiểu vùng 1 đã tăng từ 1,35 triệu lên 3,75 triệu đồng. Đó là khoảng thu nhập của Lâm - công nhân khu công nghiệp Bắc Thăng Long.

Gia đình Lâm sống trong căn phòng trọ 10 mét vuông cách khu công nghiệp ba cây số. Giá thuê gần một triệu đồng. Phòng trọ nóng bức, chỉ đủ kê chiếc giường cũ, chiếc tủ tôn và một lối đi nhỏ cho 3 người lớn. Những bức tường quét vôi ngấm nước loang lổ. Cô từng thử tìm một chỗ “sạch sẽ hơn”, nhưng không chịu được mức giá một triệu hai.

Bốn người, gồm hai vợ chồng, một con nhỏ và bà ngoại ở quê lên chăm cháu cùng trông vào tổng thu nhập 8 triệu đồng. Chồng Lâm làm công nhân phân luồng giao thông, mỗi tháng kiếm khoảng 4 triệu.

Tăng lương lên tận hơn 2 triệu đồng, không tỏ ra là một phương pháp thay đổi chất lượng sống của lực lượng công nhân.

Các phép tính trong câu chuyện của họ gồm mì tôm và rau muống. Lâm đo lường giá cả bằng rau muống. Còn Thế - chồng cô - tính toán số tiền đưa vợ nuôi con dựa trên lượng mì tôm anh ta ăn. Họ hoàn toàn không có tích lũy tài chính.

Hãy gặp Thảo và các bạn. Giai đoạn 2015-2016, Thảo là trưởng một dây chuyền lắp ráp điện tử, dưới quyền có hơn 20 nhân sự. Thu nhập của cô không tồi nếu so với mặt bằng khu công nghiệp Bắc Thăng Long nói riêng và lao động di cư nói chung, khoảng 8 triệu.

Bạn có thể sẽ gặp Thảo và các đồng nghiệp tại quán lẩu vịt phía ngoài khu công nghiệp. Lẩu vịt là món ăn phổ biến và được ưa chuộng vì so với phần lớn các món thịt có thể liên hoan khác, vịt rẻ nhất. Mỗi ba tháng, nhà máy cho dây chuyền 3 triệu để liên hoan, Thảo có trách nhiệm giải ngân chúng - như một hoạt động “team-building” - thường là ở quán lẩu vịt và sau đó kết thúc ở quán karaoke.

Quyên, một nhân viên trong dây chuyền của Thảo. Mỗi sáng, cô đối mặt với lịch trình quen thuộc. Tan ca khoảng 6 giờ tối, cô nấu vội một bữa - với mớ rau và lạng rưỡi thịt - cho cả tối hôm đó và sáng hôm sau, rồi quay lại nhà máy “làm âu” - cách dễ nhất để có thêm thu nhập.

Quyên quê ở Yên Bái, có bằng cử nhân sư phạm Toán, lựa chọn trở thành công nhân như một tất yếu: một suất hợp đồng trong trường huyện được “phát giá” 300 triệu đồng; và cô còn nợ hơn 30 triệu tiền vay chính sách đi học đại học. Quyên làm công nhân để trả nợ.

Thảo cũng có bằng cao đẳng. Một giai đoạn, cô chia sẻ phòng trọ với Huệ - cử nhân triết học của Đại học KHXH&NV. Huệ bị từ hôn, dù hai nhà đã dạm ngõ. Dù không thừa nhận, nhưng Thảo tin rằng lý do là bởi cô đi làm công nhân, rằng nhà trai, một gia đình nông thôn, không chấp nhận cô gái một mình sống trọ ở “môi trường phức tạp”.

Đột phá tinh thần của họ dừng lại ở các quán lẩu vịt và phòng hát karaoke, đôi lúc là các buổi shopping trong khu chợ gần đó với những quầy dài hàng chục mét xếp đầy giày dép và quần áo giá rẻ Trung Quốc.

Phía Nam là sông Hồng, phía Bắc là đại lộ Thăng Long mênh mông, họ ở giữa, trong khu đô thị được hình thành để phục vụ công nhân. Không bàn tới vật chất, đời sống tinh thần của họ cũng bị bào mòn.

Đó là cách nhìn nhận của lãnh đạo Bộ Công Thương về những biến động mà Cách mạng 4.0 có thể mang tới.

“Chính phủ cần một chương trình hỗ trợ riêng, tập trung vào việc nâng cao trình độ và tay nghề, kiến thức chuyên sâu của nhóm đối tượng này”, ông Trần Việt Hòa - Phó Vụ trưởng Khoa học và Công nghệ của Bộ Công Thương, đề xuất khi nói về lực lượng lao động giản đơn.

Có thể bắt gặp ý kiến của nhiều chuyên gia về “đào tạo lại” cho công nhân như một giải pháp đối mặt Cách mạng 4.0.

Tìm ra cơ hội “nâng cao trình độ tay nghề” cho lực lượng công nhân đang tính toán từng gói mì và từng trăm nghìn đồng tất nhiên không dễ dàng.

Khảo sát mới nhất về tiền lương vào tháng 3/2017, cho thấy 33% lao động phải chi tiêu tằn tiện, sống kham khổ; 12% thu nhập và tiền lương không đủ sống, phải làm thêm. Chỉ 16% có thu nhập dôi dư nằm trong nhóm công nhân mỏ, khai khoáng.

Dây chuyền các cô gái vui tươi của Thảo trong quán lẩu vịt năm 2016 đã “thay máu”. Họ về quê lấy chồng, tiếp tục tham gia vào lực lượng nông nghiệp hoặc buôn bán nhỏ. Họ đi xuất khẩu lao động.

Một khảo sát khác của Tổng liên đoàn Lao động Việt Nam với công nhân ngành dệt may, giày da vào năm 2015, năm mà bà Angela Merkel đem khái niệm “Cách mạng 4.0” tới Diễn đàn Davos, cho kết quả: 20% lao động không đủ sống, 31% phải chi tiêu tằn tiện, 41% vừa đủ trang trải và chỉ 8% có tích lũy.

Hàng triệu công nhân cả nước, cùng với tích lũy trình độ, trí tuệ và sức lao động, không chỉ được điều chỉnh bởi “giáo dục”. Họ là kết quả của một loạt chính sách tiền lương, giờ làm, y tế, nhân khẩu...

Trong lúc đó, ở Đức, chính phủ nước này sẽ đổ ra khoảng 40 tỷ euro mỗi năm cho Cách mạng 4.0, tới 2020. Mục tiêu của các quốc gia giàu có là: Tự động hóa sản xuất, để cạnh tranh với chính lực lượng lao động giá rẻ từ những công xưởng thế giới như Việt Nam. Quyên, Thảo, Lâm, Hồng - trong tương lai sẽ cạnh tranh trực tiếp với một lực lượng rô-bốt trị giá hàng nghìn tỷ USD.

Vậy nhưng biến động lớn nhất họ thường xuyên phải lo nghĩ, vẫn là Tết, chứ không phải “Cách mạng 4.0”. Quyên kể, có những năm, sau Tết, toàn bộ tiền trong nhà cô chỉ đủ để mua một tấm vé xe về Hà Nội.

Guồng quay của cô gái tuổi 20 bên dây chuyền nhà máy tiếp tục. Sự đầu tư cho những người như cô, đang dừng ở dạng bản thảo.

Đức Hoàng - Hoàng Phương
Ảnh: Đỗ Mạnh Cường, ILO, World Bank