Tại phiên thảo luận kinh tế - xã hội ở Quốc hội ngày 30/10, GS Nguyễn Thiện Nhân đề xuất nâng tuổi nghỉ hưu lên 65 để tăng thêm lực lượng lao động và đáp ứng mục tiêu tăng trưởng hai con số từ năm 2026. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cho rằng điều này cần được tính toán kỹ, bởi hiệu quả kinh tế phụ thuộc vào năng suất chứ không chỉ vào số lượng người làm việc.
Người lớn tuổi khó duy trì năng suất lao động
Theo quy định hiện hành, tuổi nghỉ hưu tăng dần từ năm 2021, mỗi năm thêm 3 tháng với nam, 4 tháng với nữ, đến khi nam đạt 62 tuổi vào năm 2028 và nữ 60 tuổi vào năm 2035. Người làm nghề nặng nhọc, suy giảm sức khỏe được nghỉ sớm tối đa 5 năm, trong khi người có chuyên môn cao có thể nghỉ muộn hơn.
GS Giang Thanh Long (Đại học Kinh tế Quốc dân) cho rằng "việc tăng tuổi hưu cần thận trọng", vì dữ liệu lao động giai đoạn 2010-2023 cho thấy nhóm lao động có năng suất đã giảm từ 86% xuống 78% - nghĩa là số người làm việc hiệu quả, tạo ra giá trị cao đang giảm dần, nhất là khi tỷ lệ lao động lớn tuổi tăng lên. "Tăng số năm làm việc không đồng nghĩa với tăng trưởng", ông nói, đồng thời cảnh báo trong bối cảnh doanh nghiệp đẩy mạnh số hóa, người lớn tuổi thường khó thích ứng với công nghệ mới, dễ bị thất nghiệp.
GS Giang Thanh Long có nhiều năm nghiên cứu về các vấn đề dân số, khía cạnh kinh tế của già hóa dân số, an sinh xã hội. Ảnh: Gia Chính
Ba khảo sát quốc gia cho thấy 55% người trên 60 tuổi muốn làm việc nhưng không thể vì bệnh tật. Tuổi thọ trung bình tăng nhưng "tuổi thọ khỏe mạnh" không cải thiện tương xứng. Người cao tuổi Việt Nam sống thêm trung bình 22,4 năm sau nghỉ hưu, trong đó 5,7 năm là thời gian sống chung với bệnh.
TS Bùi Sỹ Lợi, nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa - Xã hội của Quốc hội, cho biết phần lớn lao động Việt Nam làm việc trong môi trường áp lực cao, cường độ nặng, đặc biệt trong các ngành dệt may, khai khoáng, vận tải. "Khảo sát cho thấy 60% nam và 70% nữ sau 55 tuổi thấy sức khỏe giảm rõ rệt, rất khó đảm đương công việc nếu kéo dài tuổi hưu", ông nói, thêm rằng tăng tuổi hưu có thể làm giảm cơ hội của lớp trẻ, chậm đổi mới công nghệ và gây tâm lý bức xúc, nhất là với nữ công nhân.
Tăng năng suất - giải pháp bền vững
Bà Phạm Thu Lan, nguyên Viện phó Viện Công nhân - Công đoàn, cho rằng tăng tuổi hưu trong thời kỳ chuyển đổi số không còn phù hợp, vì tăng trưởng dựa vào sức lao động chứ không dựa vào công nghệ sẽ khiến Việt Nam tụt hậu. Thay vì kéo dài thời gian làm việc của người lao động, Việt Nam cần đầu tư mạnh vào khoa học, đổi mới sáng tạo và nâng cao kỹ năng của lao động trẻ để đạt mục tiêu tăng trưởng hai con số mà không gây sức ép về việc làm hay quỹ bảo hiểm.
GS Giang Thanh Long nhấn mạnh Việt Nam đang trong giai đoạn "dân số vàng", lực lượng trẻ là lợi thế lớn nhất hiện nay. Thế hệ Y và Z - nhóm có khả năng tiếp nhận nhanh công nghệ mới - sẽ chiếm tỷ lệ cao nhất trong 30 năm tới, có thể trở thành trụ cột tăng trưởng nếu được đào tạo đúng hướng.
Ông cho biết hiện có khoảng 1,6 triệu thanh niên không có việc làm, không tham gia đào tạo, trong khi tỷ lệ lao động qua đào tạo có bằng cấp mới đạt 29%. "Nếu không tập trung nâng kỹ năng cho nhóm này, chúng ta sẽ bỏ lỡ cơ hội vàng trước khi dân số già đi", ông nói.
Cùng quan điểm, TS Bùi Sỹ Lợi nhận định tăng năng suất chính là biện pháp "hai trong một" - vừa giúp mở rộng việc làm, vừa nâng chất lượng lao động. Khi người lao động trẻ được trang bị kỹ năng số, ngoại ngữ, công nghệ và tác phong công nghiệp, họ có thể đảm nhiệm các vị trí tạo giá trị cao hơn trong chuỗi sản xuất, từ đó tăng năng suất quốc gia. Theo ông, các chính sách về đào tạo nghề, giáo dục đại học và thị trường lao động cần được kết nối chặt chẽ để hình thành chuỗi "đầu vào - đầu ra" cho phát triển nhân lực.
TS Bùi Sỹ Lợi, nguyên Phó chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội. Ảnh: VGP
Linh hoạt tuổi hưu theo nhóm ngành
Trong bối cảnh già hóa dân số, TS Bùi Sỹ Lợi cho rằng chính sách tuổi hưu cần được thực hiện linh hoạt theo nhóm nghề. Lao động trí óc, khoa học, giáo dục, y tế, quản lý có thể làm việc đến 65 tuổi hoặc hơn nếu đủ sức khỏe và tự nguyện; còn lao động trực tiếp trong dây chuyền sản xuất nên được nghỉ sớm ở tuổi 50-55 nhưng vẫn bảo đảm quyền lợi bảo hiểm xã hội.
Ông cho biết ở nhiều nước, việc quy định khung tuổi nghỉ hưu linh hoạt đã trở thành xu hướng chung. Người có khả năng, kinh nghiệm vẫn có thể tiếp tục cống hiến, trong khi những người làm việc trong môi trường độc hại hoặc cường độ cao được nghỉ sớm mà không thiệt thòi về chế độ. "Việc phân loại theo nghề giúp vừa duy trì năng lực của đội ngũ chất xám, vừa bảo đảm công bằng và tính nhân văn trong chính sách", ông nói.
Ngoài phân nhóm theo tính chất nghề nghiệp, các chuyên gia cho rằng Việt Nam cũng cần khuyến khích mô hình làm việc bán thời gian, cố vấn, đào tạo tại chỗ cho người cao tuổi có kinh nghiệm. Đây là cách để tận dụng tri thức của thế hệ trước, đồng thời tạo không gian cho lớp trẻ tiếp cận công việc, chuyển giao kỹ năng và công nghệ.
"Nâng cao chất lượng lao động trẻ, cải thiện kỹ năng, sức khỏe nghề nghiệp và xây dựng lộ trình nghỉ hưu linh hoạt theo nhóm ngành sẽ giúp Việt Nam duy trì đà tăng trưởng, bảo đảm an sinh và thích ứng với quá trình già hóa dân số", ông nói.
Hồng Chiêu