Tại hội nghị thượng đỉnh Alaska tuần trước với lãnh đạo Mỹ, Tổng thống Nga Vladimir Putin được cho là đã đưa ra đề xuất Ukraine rút quân khỏi những khu vực đang kiểm soát tại Donestk để đổi lấy việc đóng băng mặt trận dọc theo phần còn lại của chiến tuyến.
Donetsk và Lugansk, hai tỉnh tạo nên vùng công nghiệp trọng yếu Donbass ở miền đông Ukraine, là hai trong 4 khu vực mà Nga tuyên bố sáp nhập cuối năm 2022. Nga sau đó đã tiến hành các chiến dịch tiến công để kiểm soát hoàn toàn tỉnh Lugansk, nhưng chưa thể đẩy lùi được lực lượng Ukraine ra khỏi khoảng 1/3 diện tích mà họ đang phòng thủ ở tỉnh Donetsk.
Nga hiện kiểm soát 46.570 km2, tương đương 88% diện tích Donbass. Quân đội Ukraine vẫn nắm giữ một số thành trì quan trọng ở Donetsk như các thành phố Slovyansk, Kramatorsk, Kostyantynivka, tạo thành một phần quan trọng trong "vành đai pháo đài" ở miền đông chặn đà tiến của Nga.
Nếu chấp nhận đề xuất mà Nga đưa ra như điều kiện tiên quyết để chấm dứt xung đột, Ukraine sẽ phải từ bỏ hoàn toàn vùng Donbass và đẩy lùi "vành đai pháo đài" của mình xa hơn về phía tây. Tuy nhiên, Tổng thống Volodymyr Zelensky lâu nay luôn bác bỏ mọi ý tưởng từ bỏ vùng lãnh thổ mà Ukraine kiểm soát, khiến Donbass trở thành một trong những điểm nóng then chốt của các cuộc đàm phán hòa bình.
Bản đồ vùng Donbass. Đồ họa: Telegraph
Donbass là viết tắt của "Lòng chảo Donets", nhưng khu vực này trên thực tế lại là một vùng cao nguyên. Điểm cao nhất ở đây có độ cao hơn 300 m so với mực nước biển và địa hình thoải dần, nên sẽ khó nhận ra bằng mắt thường.
Với địa hình cao hơn đáng kể so với những vùng xung quanh, Donbass trở thành khu vực có ý nghĩa chiến lược và quân sự quan trọng với cả Nga và Ukraine. Quân đội Ukraine trong những năm qua đã xây dựng phòng tuyến trên những khu vực có địa hình cao ở phía tây Donetsk, nơi lực lượng phòng thủ có thể dễ dàng phát hiện đối phương đang áp sát và hỏa lực pháo binh phát huy tác dụng hơn.
Bình luận viên Roland Oliphant của Telegraph nhận định địa hình này như một "rào chắn" bảo vệ khu vực miền trung Ukraine, cũng như làm điểm tựa vững chắc cho toàn bộ phòng tuyến hiện nay.
Oliphant cho rằng nếu thất thủ hoặc nhường lại toàn bộ vùng Donbass, lực lượng Ukraine sẽ phải lùi xuống vùng thảo nguyên thấp hơn, nơi có địa hình trống trải hơn và rất khó phòng thủ.
Trong khi đó, quân đội Nga sẽ giành được vị thế chiến lược rất quan trọng, có thể khống chế cả vùng trung tâm Ukraine hoặc tạo bàn đạp bao vây lực lượng Ukraine ở cả Kharkov phía bắc và Zaporizhzhia phía nam. Khi đó, việc giữ vững tiền tuyến hoặc thậm chí bảo vệ phần còn lại của đất nước sẽ trở nên đặc biệt khó khăn với Ukraine.
Ngoài ra, thành phố cảng Mariupol thuộc tỉnh Donetsk cũng có giá trị chiến lược lớn với Nga, khi nó cung cấp lối ra Biển Đen và án ngữ hành lang trên bộ nối từ miền đông Ukraine tới bán đảo Crimea, nơi Moksva sáp nhập năm 2014.
Cơ sở hạ tầng cũng là một yếu tố quan trọng khiến Nga muốn giành được Donbass. Khi Kiev mất quyền kiểm soát thủ phủ Donetsk vào tay phe ly khai thân Nga năm 2014, họ phải đối mặt với bất lợi lớn, khi các cụm cơ sở hạ tầng hiện đại và thuận lợi nhất cho phòng thủ nằm giữa biên giới Nga và thành phố Dnipro ở miền trung lọt vào tay đối thủ. Quân đội nước này khi đó chỉ kiểm soát những ngôi làng vùng lân cận, vốn phụ thuộc vào thành phố lớn Donetsk để phát triển kinh tế.
Chuỗi thành phố thuộc vùng Donetsk gồm Kostiantynivka, Druzhkivka, Kramatorsk và Sloviansk có hệ thống đường sắt và đường cao tốc chạy qua, nối tới Kharkov và Kiev, tạo điều kiện thuận lợi cho hậu cần, tiếp tế và điều trị y tế. Kể từ khi xung đột bùng phát, các thành phố này càng đóng vai trò quan trọng.
Kostiantynivka là trung tâm hậu cần hỗ trợ Bakhmut, Chasov Yar và Toretsk trước các cuộc tấn công của Nga. Xa hơn về phía bắc, Sloviansk và Kramatorsk đóng vai trò là hậu cứ cho các trận chiến quanh Lyman, Izyum và cuộc chiến đang diễn ra ở Siversk. Nếu những thành phố này thất thủ, Ukraine không chỉ mất đi phòng tuyến và địa hình thuận lợi, họ còn mất cơ sở hạ tầng và hậu cần đô thị, những thứ giúp duy trì quân đội và hệ thống phòng thủ.
Các căn cứ phòng thủ tiềm năng như Izyum và Bavinkove ở vùng Kharkov và Petropavlivka ở Dnipropetrovsk cũng sẽ dễ gặp rủi ro khi Donetsk lọt vào tay lực lượng Nga.
Một yếu tố khác thúc đẩy Nga phải giành được khu vực Donbass là vì giá trị kinh tế. Mark F Cancian, cố vấn cấp cao tại bộ phận quốc phòng và an ninh thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế, cho hay Donbass là khu vực được công nghiệp hóa cao từ giữa thế kỷ 20.
Đây cũng là khu vực có trữ lượng than đá lớn cùng nhiều tài nguyên khoáng sản có giá trị khác. Đất nông nghiệp ở Donbass được đánh giá là "một trong những loại đất tốt nhất trên thế giới", Cancian nói.
Ngoài những lý do trên, Donbass còn được biết đến là khu vực có nhiều người nói tiếng Nga sinh sống. Nhiều người trong số họ đã di cư đến Ukraine từ thời Liên Xô.
Tổng thống Putin nhiều lần đề cập mục tiêu phải loại bỏ "nguyên nhân gốc rễ" của xung đột. Một trong những nguyên nhân khiến Nga phát động cuộc chiến năm 2022 là bảo vệ cộng đồng nói tiếng Nga ở vùng Donbass.
"Donbass mang tính biểu tượng quan trọng với Nga để giải thích lý do xung đột xảy ra", Erik Herron, nhà khoa học chính trị của Đại học West Virginia ở Mỹ, nói. "Nga đã đưa ra nhiều cáo buộc về việc chính phủ Ukraine phân biệt đối xử với những người nói tiếng Nga ở đó".
Lính Ukraine khai hỏa súng cối tại khu vực Donetsk ngày 17/8/2024. Ảnh: AFP
Nga cũng lập luận rằng những người nói tiếng Nga ở Donbass muốn trở thành một phần của nước Nga. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia cho rằng quan điểm này chưa đủ sức thuyết phục.
"Rất nhiều người ở miền đông Ukraine, gồm cả những người gốc Ukraine, đã nói tiếng Nga như ngôn ngữ đầu tiên của họ. Một trong số đó là Volodymyr Zelensky", Steven Pifer, cựu đại sứ Mỹ tại Ukraine và hiện là thành viên cấp cao tại Viện Brookings, nói.
Lập trường kiên định của chính phủ Ukraine là không từ bỏ chủ quyền đối với vùng Donbass, dù họ có thể không kiểm soát được vùng đất này, quan điểm nhận được ủng hộ rộng rãi trong công chúng.
"Mọi thỏa thuận về lãnh thổ không chỉ liên quan tới đất mà còn cả những người sống trên mảnh đất đó. Nhiều người Ukraine không ủng hộ việc họ phải chịu sự kiểm soát của Nga", Herron nói.
Lời kêu gọi ngừng bắn của ông Zelensky có nghĩa là họ chấp nhận để Nga tiếp tục kiểm soát các khu vực ở Donbass mà quân đội nước này đang nắm giữ, nhưng Kiev không tuyên bố từ bỏ chính thức chủ quyền đối với vùng đất.
"Người Ukraine có thể chấp nhận thỏa thuận dựa trên tình hình thực địa, nhưng không nhượng lại chủ quyền", Cancian nói.
Thùy Lâm (Theo Telegraph, Al Jazeera, Guardian)