Lũ Nam Trung Bộ lớn nhất trong hơn 50 năm qua

Chiều 23/11, Cục Khí tượng Thủy văn (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) có báo cáo về đợt mưa lũ ở Nam Trung Bộ. Tổng lượng mưa từ 19h ngày 15/11 đến 19h ngày 21/11 phía đông Đăk Lăk phổ biến 500-1.200 mm, riêng Sông Hinh 1.861 mm, Hòa Mỹ Tây 1.575 mm, Sơn Long 1.363 mm. Phía tây tỉnh mưa 150-400 mm, có nơi cao hơn như M’Đrăk 805 mm, Hòa Phong 434 mm.

Gia Lai mưa phổ biến 300-600 mm, một số nơi lớn hơn như Canh Liên 1.000 mm, An Quang 988 mm, Vân Canh 927 mm; phía tây tỉnh 100-300mm, ở Nghĩa An 498 mm, Hồ An Khê 438 mm. Khánh Hòa cũng mưa đặc biệt lớn, trung bình 500-700 mm ở phía bắc, một số nơi như Đại Lãnh 1.071 mm, Khánh Hiệp 1.002 mm, Sơn Thái 877 mm.

Cục Khí tượng Thủy văn đánh giá lượng mưa tại Sơn Hòa (Đăk Lăk) 601 mm hay Quy Nhơn (Gia Lai) 380 mm vượt các kỷ lục lịch sử từng ghi nhận. Dẫn phân loại của Tổ chức Khí tượng thế giới (WMO), Cục cho rằng "đây là các sự kiện hiếm gặp, gần như không thể dự báo chính xác định lượng".

Kết hợp với việc từ tháng 10 đến giữa tháng 11/2025 mưa ở Nam Trung Bộ đã cao hơn trung bình nhiều năm 120-200%, đất đai bão hòa nên khi bước vào đợt mưa chính, chỉ cần thêm 300-500 mm mưa là đã hình thành lũ lớn.

Hàng loạt sông ở Nam Trung Bộ cùng vượt đỉnh lũ lịch sử trong các ngày 15-21/1. Sông Kỳ Lộ (Đăk Lăk) vượt kỷ lục 2009; sông Ba vượt 1993, sông Dinh Ninh Hòa (Khánh Hòa) vượt 1986. Đỉnh lũ trên sông Ba tại trạm Phú Lâm có chu kỳ lặp lại ước tính 50 năm (tần suất hiếm).

Cục Khí tượng Thủy văn đánh giá lũ đồng thời phá kỷ lục trên 3-5 lưu vực là cực kỳ hiếm, không thuộc mức lũ tính toán thông thường, và chỉ dự báo chính xác vẫn không đủ để ngăn chặn thiên tai vượt lịch sử.

Thống kê trong 30 năm qua, các đợt lũ lớn ở Nam Trung Bộ thường xảy ra trước ngày 15/11, riêng đợt này lại muộn hơn. Điều này cho thấy quy luật lũ truyền thống đang thay đổi, xu hướng thời tiết ngày càng cực đoan, khó lường, Cục Khí tượng Thủy văn nhận định.

Tổ hợp thời tiết cực đoan gây mưa lũ

Nguyên nhân mưa lớn được cơ quan khí tượng đưa ra là do kết quả của tổ hợp nhiều hình thái thời tiết cực đoan. Trên cao, nhiễu động trong đới gió đông ở độ cao 1.500-5.000 m hoạt động mạnh, kết hợp với không khí lạnh cường độ rất mạnh tạo nên vùng hội tụ ẩm từ tầng thấp đến tầng cao.

Hơi nước từ Biển Đông liên tục được vận chuyển vào đất liền Trung Bộ và Tây Nguyên, trong khi địa hình Trường Sơn đóng vai trò chắn gió, kích thích đối lưu phát triển mạnh và duy trì mưa kéo dài. Lượng mưa phổ biến 800-1.700 mm ở nhiều nơi, vượt xa khả năng tiêu thoát tự nhiên.

Ngoài yếu tố thời tiết, đặc điểm địa hình và thủy văn của Trung Bộ cũng làm tăng nguy cơ lũ lớn. Các lưu vực sông ngắn, độ dốc lớn khiến nước mưa tập trung nhanh về hạ lưu, dẫn đến lũ quét, lũ ống và lũ lên nhanh chỉ trong vài giờ. Nước trong đất liền lên cao, trong khi đó Biển Đông lại xuất hiện sóng lớn, sóng biển 3-5 m khiến việc tiêu thoát nước diễn ra chậm.

Bên cạnh đó, biến đổi khí hậu khiến các hình thái mưa cực đoan trở nên mạnh hơn và khó dự báo hơn, gia tăng tần suất lũ lớn trong 10-15 năm gần đây, với nhiều trạm ghi nhận lượng mưa vượt mức lịch sử 1.000-1.700 mm/đợt.

Cần thay đổi phương thức dự báo, cảnh báo

GS.TS Trần Thục, Chủ tịch Hội Khí tượng Thủy văn Việt Nam, cho rằng trong bối cảnh biến đổi khí hậu, thời tiết ngày càng cực đoan, cần thay đổi phương thức dự báo, cảnh báo. Với đợt mưa lũ này, dự báo được diện mưa, nhưng việc xác định tổng lượng mưa tại một số điểm cục bộ vẫn sai số, một số điểm mưa cao hơn dự báo. Đây cũng là hạn chế chung cho các khu vực nhiệt đới gió mùa có địa hình chia cắt mạnh, rất khó để dự báo mưa lớn cục bộ trong phạm vi hẹp.

Cùng với đó, các cảnh báo sạt lở đất vẫn chủ yếu ở mức "nguy cơ cao tại các xã, phường" mà chưa thể định vị đến từng điểm sạt lở cụ thể (sườn đồi, tuyến đường nhỏ). Mạng lưới trạm quan trắc tự động ở vùng thượng nguồn, vùng núi sâu (nơi khởi phát lũ quét) tại Nam Trung Bộ vẫn còn khá thưa, dẫn đến thiếu số liệu thực đo tức thời để cảnh báo lũ lên nhanh.

GS Thục đưa ra ba nhóm giải pháp. Về công nghệ và hạ tầng, cần tăng cường mật độ lưới quan trắc bằng cách đặt bổ sung các trạm đo mưa tự động và trạm thủy văn chuyên dùng tại các vùng thượng lưu, vùng "lõm" sóng di động ở Nam Trung Bộ; đẩy mạnh hệ thống radar thời tiết tại các đô thị và vùng núi để quét mây, mưa chi tiết, phục vụ cảnh báo cực ngắn.

Cơ quan dự báo cần xây dựng các mô hình AI học máy dựa trên dữ liệu lũ lụt lịch sử của địa phương để cảnh báo ngập lụt đô thị (như Nha Trang, Phan Rang) và sạt lở đất theo thời gian thực; hoàn thiện bản đồ phân vùng rủi ro thiên tai tỷ lệ lớn (1:2000 hoặc 1:5000) cho các khu vực dân cư trọng điểm.

Với công tác dự báo, GS Thục cho rằng cần chuyển đổi sang "dự báo dựa trên tác động". Đơn cử, thay vì chỉ thông báo mưa 200 mm, bản tin cần mô tả cụ thể hệ quả nếu mưa như vậy sẽ gây ngập đường A sâu bao nhiêu, nguy cơ sạt lở tại đèo B, nước dâng tràn đê C. Điều này giúp chính quyền và người dân dễ hình dung mức độ nguy hiểm.

Bên cạnh đó, chuyên gia nhấn mạnh cần siết chặt quy trình vận hành liên hồ chứa tại các lưu vực sông ở Nam Trung Bộ (sông ngắn và dốc). Việc xả lũ cần được tính toán tối ưu hóa với dữ liệu dự báo mưa để tránh "lũ chồng lũ" cho hạ du. Thông tin cảnh báo cũng cần được truyền tải trực tiếp đến người dân thông qua đa nền tảng, ngay cả khi mất điện hoặc nghẽn mạng cục bộ.

Gia Chính