Việt Nam đang bước vào giai đoạn già hóa dân số nhanh, trong khi mức sinh tiếp tục giảm và ngày càng thấp ở các đô thị lớn. Dù nhiều đề xuất khuyến sinh được nêu tại Quốc hội, các giải pháp vẫn được cho là chưa đủ mạnh để phụ nữ cảm thấy an toàn, được chia sẻ và được hỗ trợ khi sinh, nuôi con.
VnExpress phỏng vấn bà Nguyễn Thị Tuyến, Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, về các rào cản, chính sách cần ưu tiên và những điều kiện để phụ nữ "dám sinh, muốn sinh và có thể sinh".
- Thưa bà, Việt Nam đã bước vào nhóm nước có mức sinh thấp. Dưới góc nhìn giới, mức sinh giảm phản ánh điều gì về cơ hội phát triển và chất lượng sống của phụ nữ hiện nay?
- Việt Nam đã bước vào nhóm nước có mức sinh thấp, thể hiện bức tranh hai mặt. Mức sinh giảm phản ánh sự tiến bộ của xã hội: phụ nữ học hành tốt hơn, tham gia thị trường lao động nhiều hơn, chủ động lựa chọn thời điểm sinh con và định hình cuộc sống. Đây là những dấu hiệu đáng trân trọng.
Nhưng khi mức sinh duy trì quá thấp, bức tranh hiện lên nhiều mảng tối: xã hội thiếu nguồn nhân lực trẻ; lực lượng lao động nữ thu hẹp; phụ nữ trung niên chịu áp lực chăm sóc người lớn tuổi trong gia đình. Quan trọng hơn, mức sinh thấp phản ánh việc phụ nữ chưa thật sự yên tâm sinh và nuôi con. Họ phải cân nhắc giữa sự nghiệp và thiên chức làm mẹ, giữa duy trì thu nhập và tạm gác vì gia đình, giữa chăm sóc bản thân và gánh thêm trách nhiệm với con cái - tạo thành gánh nặng kép.
Bà Nguyễn Thị Tuyến, Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam. Ảnh: Hoàng Phong
- Dữ liệu cho thấy các rào cản khiến phụ nữ ngại sinh ngày càng phức tạp hơn. Theo bà, đâu là những "điểm nghẽn" lớn nhất trong hành trình sinh - nuôi con của phụ nữ?
- Có ba nhóm rào cản hiện hữu. Trước hết là áp lực kinh tế và việc làm: chi phí sinh hoạt, nuôi con tăng cao, trong khi dịch vụ trông trẻ thiếu, trường mầm non xa, mô hình làm việc chưa linh hoạt. Nghỉ thai sản khiến nhiều phụ nữ mất cơ hội nghề nghiệp hoặc tăng áp lực tài chính.
Rào cản thứ hai mang tính văn hóa và giới - lâu dài và lớn nhất. Trong nhiều gia đình, phụ nữ vẫn gánh phần lớn trách nhiệm chăm con và quán xuyến việc nhà, trong khi sự chia sẻ của nam giới chưa thực chất, khiến việc sinh con trở thành áp lực cả thể chất lẫn tinh thần.
Rào cản thứ ba đến từ nhu cầu và lối sống hiện đại: phụ nữ có học thức, khát vọng phát triển, mong muốn tự do theo đuổi điều họ yêu thích. Lo ngại mất tự do, giảm chất lượng sống và áp lực nuôi con lâu dài khiến họ sinh muộn, sinh ít hoặc không sinh.
Tuy nhiên, một số nhận định cho rằng phụ nữ ưu tiên sự nghiệp nên sinh ít là chưa đầy đủ. Đó là thành tựu của bình đẳng giới, không phải nguyên nhân của mức sinh thấp. Mức sinh thấp là hệ quả của môi trường xã hội và chính sách chưa đáp ứng kỳ vọng, nhu cầu của phụ nữ.
Vì vậy tôi cho rằng cách tiếp cận phải thay đổi: không nói phụ nữ "phải sinh con", mà là tạo điều kiện để họ "muốn sinh và có thể sinh" theo tinh thần Nghị quyết 72 của Bộ Chính trị về tăng cường bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân. Khi nam giới chia sẻ trách nhiệm chăm con nhiều hơn, khi chính sách hỗ trợ mạnh hơn về tài chính, y tế, giáo dục và việc làm linh hoạt, phụ nữ hoàn toàn có thể vừa thăng tiến, vừa làm mẹ trọn vẹn.
- Từ thực tiễn tiếp xúc hội viên, bà cho rằng nhóm chính sách nào cần ưu tiên để phụ nữ yên tâm sinh con?
- Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam coi phản biện, góp ý chính sách liên quan dân số, bình đẳng giới, an sinh xã hội, lao động - việc làm là nhiệm vụ trọng tâm. Tiếng nói của phụ nữ ở nhiều nhóm là cơ sở cho mọi kiến nghị.
Chúng tôi cho rằng ba nhóm chính sách cần ưu tiên gồm: bảo đảm việc làm và thu nhập ổn định; mở rộng mô hình làm việc linh hoạt; tăng trợ cấp thai sản, nuôi con nhỏ; giảm chi phí y tế, giáo dục, nhà ở cho gia đình trẻ. Tiếp theo, cơ quan chức năng cần phát triển hệ thống dịch vụ chăm sóc trẻ dưới 36 tháng, trông giữ trẻ tại khu công nghiệp - những "hạ tầng an sinh" phụ nữ cần nhất để yên tâm đi làm.
Cuối cùng là thúc đẩy bình đẳng giới trong gia đình. Khi người cha được nghỉ thai sản lâu hơn và chăm con từ đầu, phụ nữ sẽ không còn đơn độc trên hành trình làm mẹ. Nếu chỉ khuyến khích phụ nữ sinh con mà không cải thiện điều kiện xã hội thì chính sách không hiệu quả. Khuyến sinh là trách nhiệm chung của toàn xã hội. Tăng thời gian nghỉ cho cha là biện pháp thực tế để chia sẻ trách nhiệm và gắn kết gia đình.
Chính sách hiện còn yếu khiến nhà trẻ công lập quá ít, chi phí gửi trẻ ngoài công lập cao, giờ nhận - trả trẻ chưa phù hợp, cơ sở giáo dục thiếu cabin vắt sữa. Trợ cấp nuôi con nhỏ còn thấp, chưa giảm được gánh nặng tài chính. Chính sách cần thực tế, thiết thực và đi thẳng vào bài toán phụ nữ đang đối mặt.
- Hàn Quốc, Nhật Bản, Singapore chi rất nhiều tiền để khuyến sinh nhưng mức sinh vẫn thấp. Việt Nam nên rút ra điều gì từ những kinh nghiệm đó?
- Kinh nghiệm quốc tế cho thấy trợ cấp tài chính dù quan trọng nhưng không giải quyết tận gốc vấn đề. Phụ nữ chỉ sinh con khi họ cảm nhận được môi trường sống - làm việc thực sự hỗ trợ. Tại nhiều nước châu Á, mức sinh không cải thiện vì phụ nữ thiếu điều kiện cân bằng gia đình và sự nghiệp.
Hiện Đảng và Nhà nước tập trung ban hành các chính sách như Nghị quyết 21, Nghị quyết 72, Luật Dân số, Chương trình mục tiêu quốc gia giai đoạn 2026-2035, hướng tới hoàn thiện hệ sinh thái hỗ trợ gia đình: việc làm bền vững, nhà ở phù hợp, dịch vụ chăm trẻ dưới 36 tháng, an sinh xã hội và bình đẳng giới.
Nếu mức sinh tiếp tục giảm, Việt Nam sẽ già hóa nhanh, thiếu lao động trẻ, giảm năng suất và sức cạnh tranh; hệ thống an sinh và y tế chịu áp lực lớn. Phụ nữ đối mặt "áp lực kép" gồm nguy cơ hụt bước sự nghiệp vì nghỉ sinh và gánh nặng chăm người lớn tuổi trong gia đình ít người.
Tôi muốn nhấn mạnh một lần nữa: khuyến sinh không phải trách nhiệm của phụ nữ; đó là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị, doanh nghiệp và từng gia đình. Mỗi chính sách thân thiện hơn với phụ nữ, mỗi người đàn ông chia sẻ nhiều hơn với bạn đời là bước tiến để phụ nữ yên tâm sinh con và nuôi con trong hạnh phúc.
Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam sẽ tiếp tục đồng hành cùng các bộ, ngành và toàn xã hội để xây dựng môi trường nơi phụ nữ được hỗ trợ đầy đủ, được tôn trọng và có điều kiện tốt nhất để làm mẹ mà không phải từ bỏ ước mơ hay cơ hội phát triển.
Sơn Hà