Liên minh châu Âu (EU) ngày 19/12 đạt được thỏa thuận quan trọng để duy trì phao cứu sinh tài chính cho Kiev, vốn đang chật vật tìm ngân sách hoạt động, dù nội bộ khối không thể thỏa hiệp về phương án sử dụng tài sản bị đóng băng của Nga để cung cấp cho Ukraine.
Theo thỏa thuận này, 24 trong tổng số 27 nước thành viên EU sẽ cùng huy động 90 tỷ euro (hơn 105 tỷ USD) thông qua thị trường tài chính quốc tế. Liên minh tạm thời gánh khoản nợ này cùng lãi suất lên đến 3,5 tỷ USD mỗi năm, để duy trì viện trợ quân sự lẫn các chi phí chung cho Ukraine trong năm tài khóa 2026-2027.
"Chúng tôi đã đưa ra cam kết và giờ đây đã thực hiện đúng cam kết của mình", Chủ tịch Hội đồng châu Âu Antonio Costa cho biết vào rạng sáng 19/12, sau những vòng đàm phán căng thẳng tại Brussels tìm phương án duy trì viện trợ cho Ukraine.
Từ trái sang: Thủ tướng Đan Mạch Mette Frederiksen, Chủ tịch Hội đồng châu Âu Antonio Costa và Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen tại cuộc họp báo ngày 19/12 sau hội nghị thượng đỉnh Hội đồng châu Âu ở Brussels, Bỉ. Ảnh: AFP
Ban đầu, EU theo đuổi phương án sử dụng tài sản bị phong tỏa của Nga, chủ yếu là khoảng 200 tỷ euro (hơn 234 tỷ USD) dự trữ ngoại tệ của Ngân hàng Trung ương Nga đang nằm tại các định chế tài chính châu Âu, làm nền tảng cho một khoản vay để hỗ trợ Ukraine. Kiev sẽ chỉ phải trả khoản vay sau khi được Moskva bồi thường hậu xung đột.
Phương án này được kỳ vọng đạt cùng lúc hai mục tiêu vừa hỗ trợ Kiev, vừa gián tiếp buộc Moskva phải gánh trách nhiệm tài chính cho cuộc xung đột. Tuy nhiên, kế hoạch đã sụp đổ do những bất đồng không thể hóa giải trong nội bộ EU, đặc biệt từ Bỉ vốn đang giữ phần lớn số tài sản Nga bị phong tỏa.
Brussels lo ngại các rủi ro pháp lý và khả năng bị Nga trả đũa, nên đã yêu cầu "bảo đảm không giới hạn" từ những thành viên còn lại của EU cho phương án trên.
Yêu cầu này của Bỉ khiến nhiều nước nản chí, bởi họ không muốn mở ra một tiền lệ pháp lý có thể làm lung lay sự ổn định tài chính lâu dài của khối. Các lãnh đạo châu Âu cũng không muốn đưa ra cam kết mơ hồ mà không lường trước được hậu quả, theo tiết lộ từ các quan chức châu Âu với Euronews.
Khi phương án cấp khoản vay từ tài sản Nga bị loại bỏ, Ukraine đối mặt tình thế rất nguy cấp về tài chính. EU ước tính nước này cần thêm 135 tỷ euro (159 tỷ USD) để duy trì hoạt động trong hai năm tới, nếu không sẽ lâm vào cảnh cạn kiệt tài chính do chiến sự kéo dài.
EU buộc phải chuyển sang giải pháp thực tế hơn: vay nợ chung thông qua thị trường tài chính quốc tế. Ủy ban châu Âu sẽ phát hành hỗn hợp trái phiếu ngắn hạn lẫn dài hạn để huy động tổng cộng 90 tỷ euro. Do EU và các nước thành viên hiện không có sẵn khoản tiền này, việc đi vay từ thị trường là lựa chọn duy nhất để kịp thời đáp ứng nhu cầu viện trợ cho Ukraine.
Khoản tiền sẽ được giải ngân theo từng đợt nhằm duy trì dòng hỗ trợ ổn định cho Kiev, cho phép sử dụng nguồn vốn cả trên phương diện quân sự lẫn các khoản chi tiêu ngân sách khác.
Ukraine không phải trả lãi, khoảng 3,5 tỷ USD mỗi năm, cho khoản vay này, mà toàn bộ số tiền lãi sẽ do EU gánh vác. Khung ngân sách EU giai đoạn 2028-2034 do đó có thể phải dành ra hơn 23 tỷ USD chỉ để trả lãi cho phương án "vay hộ" trên.
Chi phí lãi vay sẽ được phân bổ cho các nước thành viên EU tùy theo quy mô kinh tế. Những nền kinh tế lớn như Đức, Pháp, Italy, Tây Ban Nha và Ba Lan sẽ chịu phần nhiều nhất. Theo giải thích của Ủy ban châu Âu, khoản nợ này không được tính vào mức nợ công quốc gia, bởi việc phát hành trái phiếu diễn ra hoàn toàn ở cấp độ EU.
Lính Ukraine huấn luyện trên thao trường ở Kupyansk thuộc vùng Kharkov trong ảnh chụp hồi tháng 11. Ảnh: AP
Ba nước Hungary, Slovakia và Czech đạt thỏa thuận không tham gia chia sẻ nghĩa vụ tài chính trong phương án trên. Đổi lại, họ cam kết không sử dụng quyền phủ quyết để cản trở kế hoạch hỗ trợ tài chính cho Ukraine.
EU kích hoạt cơ chế "hợp tác tăng cường", cho phép 24 nước còn lại tiến hành vay chung mà không cần sự tham gia của ba nước nói trên. Do ba nước này chỉ chiếm khoảng 3,64% tổng thu nhập quốc dân của EU, tác động tài chính đối với các nước còn lại được đánh giá là không đáng kể.
Dù phương án huy động vốn viện trợ thay đổi, các điều kiện đi kèm viện trợ gần như được giữ nguyên. Ukraine phải tuân thủ các yêu cầu chống tham nhũng, đặc biệt là cam kết "không thụt lùi" trong cải cách thể chế, yếu tố then chốt cho tiến trình gia nhập EU. Nếu Kiev vi phạm hoặc làm suy yếu các cơ quan chống tham nhũng, việc giải ngân có thể bị đình chỉ.
EU cũng tăng cường giám sát các hợp đồng quốc phòng của Ukraine và áp dụng tiêu chí "sản xuất tại châu Âu", nhằm bảo đảm khoản tiền vay không chỉ hỗ trợ Ukraine mà còn thúc đẩy ngành công nghiệp quốc phòng của chính EU.
Về nguyên tắc, đây gần như là khoản vay "không truy thu". Ukraine chỉ phải trả tiền cho EU một khi Nga đồng ý bồi thường chiến phí, trong khi Moskva luôn bác bỏ khả năng này. Tuy nhiên, sớm hay muộn EU sẽ phải quyết định số phận của khoản nợ 105 tỷ USD để tránh việc trả lãi vô thời hạn.
Lựa chọn khả dĩ nhất là sử dụng ngân sách EU như "khoản bảo lãnh cuối cùng", đảm bảo nhà đầu tư luôn được thanh toán. Giới lãnh đạo EU vẫn để ngỏ khả năng sử dụng tài sản Nga bị phong tỏa để hoàn trả khoản vay trong tương lai. Đây được xem là thông điệp chính trị nhằm trấn an những nước từng ủng hộ mạnh mẽ phương án vay bằng tài sản bị đóng băng của Nga, đồng thời duy trì áp lực lên Moskva trong tương lai.
Quyết định vay chung giúp EU tránh được bế tắc và đảm bảo Ukraine không bị đứt "mạch sống tài chính" trong hai năm tới. Tuy nhiên, nó cũng phơi bày những rạn nứt nội khối và xu hướng đoàn kết linh hoạt, khi không phải tất cả 27 nước cùng chia sẻ rủi ro. EU đạt được mục tiêu trước mắt là duy trì viện trợ cho Ukraine, nhưng cái giá phải trả là gánh nặng tài chính dài hạn và câu hỏi chưa có lời giải về việc ai sẽ thực sự chịu trách nhiệm cuối cùng cho khoản nợ 105 tỷ USD.
Tinatin Akhvlediani, thành viên Trung tâm Nghiên cứu Chính sách châu Âu (CEPS) tại Brussels, thừa nhận phương án gánh nợ chung lần này của EU không phải giải pháp tối ưu cho bài toán viện trợ Ukraine.
Dù vậy, việc các lãnh đạo EU kiên quyết bằng mọi cách đạt được thỏa hiệp để hỗ trợ Kiev vẫn là thành công đáng ghi nhận, khi điều này vừa duy trì được uy tín chính trị cho EU, vừa giải vây được cho Kiev giữa khủng hoảng ngân sách. "Cuối cùng thì Ukraine sẽ nhận được tiền. Đó mới là điều quan trọng nhất", Akhvlediani nói.
Thanh Danh (Theo DW, Euronews, Politico)