Sau cuộc hội đàm với Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu ngày 29/9, Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố xung đột Gaza đã tiến sát ngưỡng cửa chấm dứt. Ông cho biết Thủ tướng Netanyahu đã đồng ý với kế hoạch 20 điểm của Mỹ.
Kế hoạch được xem như "tối hậu thư" mà Nhà Trắng đưa ra với Hamas, trong đó yêu cầu Hamas thả tất cả con tin còn lại trong vòng 72 giờ kể từ khi Israel công khai chấp nhận đề xuất. Ngày 30/9, ông Trump nói Hamas "có 3-4 ngày" để phản hồi. Điều này đồng nghĩa đồng hồ đã bắt đầu đếm ngược với Hamas để đưa ra quyết định.
Ông Trump cảnh báo nếu Hamas không chấp nhận đề xuất hoặc kế hoạch 20 điểm thất bại, "Israel sẽ nhận được sự ủng hộ hoàn toàn của tôi để hoàn thành mục tiêu xóa sổ mối đe dọa từ Hamas".
Về phía mình, ông Netanyahu cũng tuyên bố "nếu Hamas bác bỏ kế hoạch của ngài hoặc nếu họ giả vờ chấp nhận rồi tìm cách phá hoại, Israel sẽ tự mình hoàn tất công việc". Ông nhấn mạnh việc này có thể khó khăn, "nhưng nó sẽ được hoàn thành".
Tổng thống Mỹ Donald Trump (trái) và Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu tại Nhà Trắng ngày 29/9. Ảnh: AP
Kế hoạch hòa bình được xem là một trong những canh bạc ngoại giao của ông Trump. Nếu thành công, thỏa thuận chấm dứt xung đột kéo dài gần 2 năm qua ở Gaza sẽ là thắng lợi ngoại giao lớn. Nó cũng có thể mở khóa cho kế hoạch lớn hơn nhằm thay đổi Trung Đông, tạo điều kiện mở rộng Hiệp định Abraham giúp bình thường hóa quan hệ giữa Israel với hai nước láng giềng Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) và Bahrain. Hiệp định vốn do ông Trump làm trung gian và được xem là thành tựu chính sách đối ngoại tiêu biểu trong nhiệm kỳ đầu của ông.
Theo kế hoạch 20 điểm, Tổng thống Trump sẽ trở thành chủ tịch của "Hội đồng Hòa bình", giúp giám sát chính quyền lâm thời ở Gaza hậu xung đột. Viện trợ sẽ được chuyển tới người dân khu vực và lực lượng gìn giữ hòa bình do các nước Arab lãnh đạo sẽ được thành lập. Đồng thời, Israel sẽ từng bước rút lực lượng khỏi Gaza và duy trì vùng đệm an ninh xung quanh Gaza. Một điểm quan trọng khác là Hamas sẽ phải giải giáp và vĩnh viễn từ bỏ vai trò lãnh đạo ở dải đất bên bờ Địa Trung Hải này.
Tổng thống Mỹ lạc quan rằng kế hoạch sẽ thành công. "Tôi hy vọng chúng ta sẽ có thỏa thuận hòa bình. Hamas hiện là bên duy nhất còn lại chưa hồi đáp đề xuất và họ có thể sẽ bác bỏ nó, nhưng tôi có cảm giác rằng chúng ta sẽ có câu trả lời tích cực", ông nói.
Kế hoạch của ông Trump đã nhận được sự ủng hộ của ngoại trưởng các nước Arab Saudi, Jordan, UAE, Indonesia, Pakistan, Thổ Nhĩ Kỳ và Ai Cập. Các nước cho biết sẽ hợp tác với Mỹ để chấm dứt xung đột và kêu gọi nối lại đàm phán hòa bình nhằm hướng tới thành lập Nhà nước Palestine.
Israel được cho là đã giúp định hình kế hoạch của ông Trump và thúc đẩy một số sửa đổi trong bản dự thảo cuối cùng. Đáng chú ý là đề xuất để ngỏ khả năng về một Nhà nước Palestine có chủ quyền nhưng không bao gồm cụm từ "giải pháp hai nhà nước". Thay vào đó, tài liệu ghi nhận "nguyện vọng tự quyết của người dân Palestine".
"Điều đáng khen là kế hoạch đã cố gắng rút ngắn một số khoảng cách vốn gây khó khăn cho nỗ lực ngoại giao lâu nay", Michael Singh, cựu quan chức cấp cao về Trung Đông tại Nhà Trắng dưới thời tổng thống George W. Bush và hiện làm việc tại Viện Chính sách Cận Đông Washington, nhận xét.
Kế hoạch "có thể là một bước tiến có ý nghĩa để chấm dứt chiến tranh, đưa con tin về nhà và chấm dứt thảm họa nhân đạo ở Gaza", Ilan Goldenberg, cựu cố vấn cấp cao Nhà Trắng trong chính quyền Joe Biden, cho biết.
Tuy nhiên, ông lưu ý điều quan trọng mà Tổng thống Trump cần làm để đạt được mục tiêu lớn này là "giữ chân tất cả các bên và không bị cuốn vào quá trình đàm phán kéo dài nhiều tháng. Bởi điều này sẽ chỉ tạo điều kiện cho xung đột kéo dài và dẫn tới nhiều thương vong, đổ nát hơn nữa".
Kế hoạch 20 điểm yêu cầu Hamas không được nắm vai trò quản lý Dải Gaza trong tương lai. Điều này làm dấy lên lo ngại nhóm vũ trang do Iran hậu thuẫn sẽ bác bỏ đề xuất.
Vòng đàm phán gần nhất vào cuối tháng 7 đã đổ vỡ khi Mỹ bất ngờ rút lui và sau đó là Israel, dù ban đầu các bên đều tràn đầy lạc quan về khả năng đạt thỏa thuận. Cả Washington và Tel Aviv khi đó đều đổ lỗi cho Hamas "không đàm phán một cách thiện chí".
Một tòa nhà ở Gaza City bị phá hủy bởi đòn không kích của Israel ngày 8/9. Ảnh: AFP
Kế hoạch mới của Mỹ đưa ra các yêu cầu mà Hamas từng công khai tuyên bố không thể chấp nhận, như từ bỏ quyền lực và giải giáp vũ khí. Điều này khiến triển vọng ngừng bắn trở nên mờ mịt và làm gia tăng khả năng Israel sẽ đẩy mạnh chiến dịch ở Gaza, lần này với sự hậu thuẫn công khai từ Mỹ.
"Khi nói về kế hoạch, không một ai liên hệ hay mời chúng tôi tham gia đàm phán", Taher al-Nounou, quan chức cấp cao của Hamas, phát biểu trong một cuộc phỏng vấn truyền hình.
Tuy nhiên, Elliott Abrams, chuyên gia về Trung Đông tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại ở New York, nhận định sức ép hiện tại có thể buộc Hamas phải chấp nhận thỏa thuận để giữ mạng sống.
"Hamas có thể đã nghĩ sự cô lập và chỉ trích ngày càng tăng sẽ buộc Israel phải dừng lại. Nhưng hôm nay, ông Trump đã loại bỏ khả năng đó. Điều này dồn đẩy Hamas vào chân tường", Abrams nói.
Không riêng Hamas, trở ngại cho thỏa thuận hòa bình có thể nằm ở chính một số quan chức cực hữu Israel, những người không cho rằng chấm dứt xung đột vào thời điểm này mang lại lợi ích.
"Sẽ có nhiều nỗ lực phá hoại để điều đó không xảy ra", Shalom Lipner, người từng làm việc cho 7 đời thủ tướng Israel và hiện làm việc tại tổ chức Atlantic Council ở Washington, cảnh báo.
Bộ trưởng An ninh Quốc gia Israel Itamar Ben Gvir gần đây kêu gọi xây dựng một khu định cư Israel cho các sĩ quan cảnh sát trên bãi biển Gaza. Trong khi đó, Bộ trưởng Tài chính Bezalel Smotrich đe dọa rút khỏi liên minh của ông Netanyahu và làm sụp đổ chính phủ nếu Israel không tiến hành chiếm đóng quân sự hoàn toàn vùng đất này.
Tuy nhiên, Jonathan Panikoff, giám đốc Sáng kiến An ninh Trung Đông Scowcroft tại Hội đồng Đại Tây Dương, cho biết các đảng chính trị khác ở Israel có thể sẵn sàng gia nhập liên minh của ông Netanyahu để cứu chính phủ nếu phe cực hữu muốn rút lui và gây áp lực phản đối việc chấm dứt chiến sự.
"Về mặt chính trị, thỏa thuận này có nhiều khả năng thành hiện thực hơn bất kỳ thỏa thuận nào khác trong những tháng qua, một phần vì bối cảnh chính trị của Israel đã thay đổi khi đất nước tiến gần hơn đến các cuộc bầu cử", Panikoff nói.
Giới quan sát cũng chỉ ra một số trở ngại khác với triển vọng ngừng bắn ở Gaza, liên quan tới các bên tham gia nỗ lực giám sát hòa bình. Các nước Arab sẽ khó có thể đồng ý gửi quân tới khu vực nếu Israel tiếp tục tấn công mục tiêu Hamas. Trong khi đó, lực lượng Israel cũng không thể rút hết quân cho đến khi tất cả con tin được thả.
Ước tính 20 người còn sống trong số 48 con tin vẫn bị giữ ở Gaza và Hamas chỉ có 72 giờ để trao trả toàn bộ con tin. Nhưng theo các quan chức Arab, nhóm này cũng từng nói rằng sẽ rất khó để thả tất cả con tin trong thời gian đó, vì họ nhiều tuần qua mất liên lạc với một số nhóm khác đang giam giữ con tin.
Chính quyền lâm thời mà ông Trump đề xuất, trong đó có cả cựu thủ tướng Anh Tony Blair làm thành viên giám sát, cũng có thể khó có được công nhận tính chính danh để quản lý Dải Gaza. Bên cạnh đó, Arab Saudi và Ai Cập cũng có thể đòi hỏi một lộ trình rõ ràng cho giải pháp hai nhà nước, đồng thời muốn Chính quyền Palestine (PA) đóng vai trò quản lý đáng kể với khu vực.
Nhưng ông Netanyahu lâu nay luôn phản đối khả năng PA được tham gia quản lý Gaza hậu xung đột. Ông nói rõ rằng "Gaza sẽ có một chính quyền dân sự hòa bình không do Hamas hay PA điều hành".
Hai đứa trẻ Palestine xách can nước từ điểm phân phát ở khu lều trại Muwasi, Khan Younis hôm 29/9. Ảnh: AP
Trước những rào cản này, Aaron David Miller, cựu quan chức Bộ Ngoại giao Mỹ và hiện là chuyên gia về Trung Đông tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình quốc tế, nhận định kế hoạch hòa bình có thành công hay không sẽ đòi hỏi "sự can thiệp rất lớn" từ phía Mỹ. "Từng điểm trong kế hoạch sẽ đều phải trải qua những cuộc đàm phán dai dẳng và khó khăn", ông nói.
Ông Miller cho biết bản thân rất bất ngờ với việc kế hoạch hòa bình dường như lại phụ thuộc rất nhiều vào vai trò cá nhân của tổng thống.
"Ông Trump đã cam kết với một thứ mà tôi nghĩ sẽ yêu cầu sự tham gia và giám sát rất lớn của Mỹ. Và ông ấy đã tự biến mình thành người giám sát chủ chốt", Miller nói.
Thanh Tâm (Theo CNN, Washington Post, WSJ)